VIII. yüzyılın ikinci yarısıyla IX. yüzyılın ilk yarısında yaşayan bir astronom ve matematikçi.
Hakkındaki bilgilerin tamamı İbn Yûnus'un (ö. 1009) rivayetlerine dayanmaktadır. Bu rivayetlere göre Nihâvendî, Halife Hârûnürreşîd'in veziri Yahyâ bin Hâlid bin Bermek'in (ö. 805) zamanında Cündişâpûr'da astronomik gözlemler yapmış ve bu gözlemlerinin sonuçlarını ez-Zîcü'l-müştemil adlı cetvellerinde toplamıştır. Yahyâ bin Bermek'in 786-803 yılları arasında vezirlik yaptığı göz önüne alınırsa Nihâvendî'nin, Batlamyus'tan (Ptolemaios) sonra güneşin vasati hareketlerini belirleyen bu ilk gözlemleri 790 yılı civarında yaptığı tahmin edilebilir. O dönemde, eski Yunan ilminin İslâm dünyasındaki merkezi İran'daki (Hûzistan) Cündişâpûr'du ve yeni kurulmuş olan Bağdat henüz o seviyeye gelmiş değildi. Bununla birlikte müslüman yazarlar, Nihâvendî'nin gözlemlerini yaptığı rivayet edilen rasathaneden bahsetmemektedirler. Kaynaklara göre İslâm dünyasındaki ilk rasathaneler Hârûnürreşîd'in oğlu Me'mûn zamanında (813-833), Bağdat'ta Şemmâsiyye semtinde ve Şam yakınlarındaki Kasiyûn dağında kurulmuştur. Bu durum Nihâvendî'nin, sahasındaki ilk ve dolayısıyla önemli olan çalışmalarının kendi döneminde yeterince duyulmadığını göstermektedir. Öte yandan, modern araştırmacılardan De Lacy O'Leary, İslâm'dan önce İran'da mevcut rasathaneler arasında yeri bilinen tek rasathanenin Cündişâpûr'daki olduğunu, ancak bunun Nihâvendî'nin zamanına kadar işlerliğini sürdürüp sürdürmediği hususunda şüpheler bulunduğunu, N. Ahmed ise Nihâvendî'nin Cündişâpûr Rasathanesi'nde çalıştığını ve kullandığı aletlerin de çok hassas olduğunu yazmaktadırlar.
Eserleri: Adı bilinen şu beş eser Nihâvendî'ye izâfe edilmektedir:
1. ez-Zîcü'l-müştemil (Şümullü rasat cetveli);
2. el-Müdhal ilâ ilmi'l-heye (Ptolemaios'un kitaplarının muhtevası üzerine yazdığı otuz bölümden oluşan bir eser).
3. Kitâbü'l-Müdhal ilâ ilmi'n-nücûm;
4. Kitâbü'l-Cem ve't-tefrîk;
5. Kitâb ilâ Muhammed bin Mûsâ fi'n-Nîl (Nil hakkında Muhammed bin Mûsâ'ya gönderdiği risâle). Ancak ikinci ile üçüncü eserin aynı kitap olması kuvvetle muhtemeldir. Öte yandan beşinci eserin adı da ortaya iki problem çıkarmaktadır. Birincisi, Nihâvendî ile aynı dönemde yaşamış Muhammed bin Mûsâ isimli bir yazarın varlığının bilinmemesi, ikincisi de bazı araştırmacıların İranlı bir astronomun Mısır'daki Nil nehriyle ilgilenmesini pek mantıklı görmemeleridir (bk. EIr., I, 653). Ancak daha milâttan önce IV. yüzyılda Aristo'nun Nil hakkında bir kitap yazdığı ve Helenistik dönemde de birçok müellifin aynı konuda eser kaleme aldıkları bilinmektedir ve dolayısıyla Nihâvendî de böyle bir eser yazmış olabilir. Eğer nîlin Arapça neyl "nâil olma, murada erme, isteğe kavuşma" kelimesi olduğu ihtimali (bk. Suter, s. 10) kabul edilirse o takdirde bu eserin şans, talih üzerine yazılmış bir yıldız falı kitabı ve Muhammed bin Mûsâ'nın da tanınmamış bir müneccim olduğu düşünülebilir.
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
