Azerbaycan Ülkesi Hakkında Bilgi

Asya'nın güneybatı kesinde ülke. Güneyde İran, doğuda Hazar Denizi, batıda Ermenistan, kuzeybatıda Gürcistan ve kuzeyde Rusya ile çevrilidir. Ermenistan'ın ötesinde Türkiye sınırında yer alan Nahçıvan'ı ve Ermenistan'la anlaşmazlık konusu olan Dağlık Karabağ'ı da kapsar. Yüzölçümü 86.600 km², nüfusu 7.650.00'dir. Başkenti Hazar Denizi kıyısındaki en önemli liman kenti olan Bakû'dur. Topraklarının yüzde 40'ından fazlası düzlüklerden oluşur. Yüksekliği 1.500 metreyi aşan alanlar toplam yüzölçümün yüzde 10'unu biraz geçer. Kuzey sınırı boyunca uzanan Büyük Kafkaslar'da başta Bazardüzü (4.466 m), Şahdağ ve Tufan olmak üzere ülkenin en yüksek dorukları yer alır. Güneybatıdaki Küçük Kafkaslar, 3.900 metreye kadar ulaşan doruklarıyla ülkedeki birinci önemli dağ sistemini oluşturur. Ülkenin güneydoğu kesimini Talış Dağları ile Hazar kıyısı boyunca uzanan Lenkeran Düzlüğü kaplar. Adını ülkedeki en önemli akarsu ile onun kolundan alan Kura-Aras Düzlüğü, kuzeybatıdan güneydoğuya doğru ülkenin iç kesimi boyunca uzanarak Şirvan, Mil ve Mugan ovalarını kapsar. Azerbaycan'ın orta ve doğu kesiminde kurak bir astropik iklim görülür; kışlar ılık ve uzun (4-5 ay), yazlar ise sıcak geçer. Nemli bir astropik iklimin hüküm sürdüğü güneydoğu kesimi ise en çok yağış alan bölgedir. Nahçıvan'da yüksekliği 700-1.000 metre arasında değişen kesimlerde kurak bir kara iklimi hüküm sürer. Dağların yamaçları kayın, meşe ve çam ormanlarıyla kaplıdır. Hayvan türleri arasında geyik, karaca, yaban domuzu, ayı, vaşak, Avrasya bizonu, elik ve pars sayılabilir. Azerbaycan'ın büyük bölümü gri ve tuzlu topraklarla kaplıdır; yüksek kesimlerde ise kestane rengi topraklar ağırlıktadır. Kura ve Aras ırmakları arasındaki kanal ağı, düzlüklerin sulanmasını sağlar. Azerbaycan nüfusunun onda dokuzunu oluşturan Azerîler, köken olarak 11. yüzyıldaki Oğuz-Selçuk göçleri sırasında bölgeye gelen Türklerle eskiden beri bölgede yaşayan İranlıların ve öteki halkların etnik karışımına dayanır. Büyük çoğunlukla Şiî olan Azerîlerin konuştuğu Azerîce, Türk dillerinin güneybatı koluna girer. Rusça da yaygın olarak konuşulur. Başta İran olmak üzere komşu ülkelerde yaşayan Azerîlerin sayısı 13 milyonu bulur. Nahçıvan'da yaşayanların hemen hepsi Azerîdir. Buna karşılık Dağlık Karabağ'da nüfusun büyük bölümünü Ermeniler oluşturur. Ülkedeki öteki büyük azınlık grupları Lezgiler ve Ruslardır. Toplam nüfusun ancak yüzde 53'ü kentlerde yaşar. Hazar Denizi'nin batı kıyısındaki Apşeron, en yoğun nüfuslu bölgedir. İç kesimdeki düzlükler, dağ etekleri ve kırsal Lenkeran bölgesi de yoğun yerleşim alanlarıdır. Azerbaycan, gelişmiş bir sanayi ve tarım ülkesidir. Son yıllarda ağır sanayiye daha çok önem verilmesiyle geleneksel petrol ve doğal gaz sanayileri büyük ölçüde gelişmiştir. Bu arada makine sanayii, hafif sanayi ve gıda işleme de önem kazanmaktadır. 20. yüzyıla dünyanın başlıca petrol üreticisi olarak giren Azerbaycan, petrol arıtma sanayiinin başlangıç yeri olarak kabul edilir. Azerbaycan'ın petrol ve doğal gaz dışındaki doğal kaynakları iyot bromürlü sular, kurşun, çinko, demir, bakır cevheri, nefelin siyenit, tuz, kireç ve mermerdir. Elektrik enerjisinin yaklaşık yüzde 90'ı termik santrallardan karşılanır. Sanayinin temelini enerji, imalat ve kimya gibi ağır sanayi dalları oluşturur. Yapay gübre, tarım ilâçları, kauçuk, makine yağı, plastik ve metalurji sanayileri de gelişmiştir. Ülkede ayrıca elektrikli makineler ile petrol ve doğal gaz sanayilerinde kullanılan makine ve donanımlar üretilir. Başlıca hafif sanayi ürünleri pamuklu ve yünlü dokuma, ayakkabı ve ev eşyalarıdır. Bir başka ekonomik etkinlik de balıkçılıktır. Hazar Denizinde avlanan mersinbalığı yumurtasından dünyaca ünlü havyar elde edilir. En önemli tarımsal ürün tahıldır; pamuk ikinci sırada yer alır. Yetiştirilen üzümün büyük bölümü şarap üretiminde kullanılır. Hayvancılık fazla gelişmemiştir. Azerbaycan'ın ekonomik bakımdan en gelişmiş ve en kalabalık bölgesi Hazar Denizi kıyısındaki Apşeron'dur. Azerbaycan'ın ticaret yaptığı ülkelerin başında Türkiye, İran, Rusya, Türkmenistan ve İngiltere gelir. İhraç ettiği mallar arasında petrol, doğal gaz, petrol ürünleri, pamuk, makine ve donanım, meyve ve sebze ile metaller sayılabilir. En önemli ithalât kalemlerini ise başta et ve süt olmak üzere gıda ürünleri, makine ve donanım, kimyasal maddeler ve metaller oluşturur. Yük taşımacılığı daha çok demiryoluyla yapılır. Ayrıca çeşitli bölgeleri birbirine bağlayan gelişmiş bir karayolu ağı vardır. Azerbaycan, SSCB'nin 1991 sonunda dağılmasına değin birliği oluşturan cumhuriyetlerden biriydi. Azerbaycan'ın 1995'te kabul edilen yeni anayasası, başkanlık sistemine dayalı bir yönetim biçimini öngörür. Yasama yetkisini 125 üyeli Millî Meclis kullanır. En büyük siyasal partiler Yeni Azerbaycan Partisi, Azerbaycan Halk Partisi ve Millî İstiklal Partisi'dir. Eğitim, bütün kademelerde parasızdır ve sekiz yıllık ilköğrenim zorunludur. Okur-yazar oranı yüzde 95 düzeyindedir (1995). Her ikisi Bakû'da olan Azerbaycan Devlet Üniversitesi (1919) ve Azerbaycan Politeknik Enstitüsü (1950) en önemli yükseköğrenim kurumlarıdır. Azerbaycan'ın köklü bir kültür birikimi vardır. Orta Çağ Azerî bilginlerinin en ünlülerinden matematik ve felsefe üzerine sayısız yapıtlar yazan Ebu'l-Hasan Bahmanyar (11. yy) ve astronomiyle ilgili bir kitabı bulunan Ebu'l-Hasan Şirvani'dir (11-12. yy) Orta Çağ şairlerinden Genceli Nizami, "Mahzen-i Esrâr", "Hüsrevü Şirin" ve "Leylavü Mecnun" gibi mesnevilerini kapsayan "Hamse"siyle tanınır. Hükümetin 1992'de aldığı kararla Kiril alfabesi yerine Lâtin alfabesi benimsenmiştir. Bakû'da çeşitli radyo istasyonları ile bir televizyon ve bir film stüdyosu vardır. Yüzyıllar boyu büyük göçlerin kavşak noktasını oluşturan Azerbaycan, Araplarla Hazar Türklerinin çekişme alanı oldu. 11. yüzyıldan sonra Türk egemenliğine girdi. 19. yüzyılın başlarında Azerîler, komşuları Ruslar, Gürcüler ve Ermenilerle uzun ve kanlı savaşlar yapmak zorunda kaldılar. İran, bugünkü ülke topraklarını Rusya'ya bırakmak zorunda kaldı (1828). 1917 Devrimi'nde Azerbaycan; Ermenistan ve Gürcistan ile birlikte karşı tavır aldı ve bağımsızlığını duyurduysa da (28Mayıs 1918) Kızıl Ordu tarafından SSCB topraklarına katıldı (1920), federe cumhuriyete dönüştürüldü (1936). SSCB'de izlenen glastnost ve perestroyka politikalarının ardından Azerîlerle Ermeniler arasındaki çekişme doruk noktasına tırmanınca Kızıl Ordu olayları yatıştırmak amacıyla Azerbaycan'a girdi (Ocak 1990) ve kanlı bir biçimde duruma el koydu. Ancak SSCB'de yaşanan parçalanmanın ardından bağımsızlık duyuruldu (1 Eylül 1991), karar, Türkiye'nin yanı sıra birçok ülkece kabul edildi. Azerbaycan'ın da aralarında bulunduğu 11 eski SSCB cumhuriyeti, Almatı'da toplanarak SSCB yerine Bağımsız Devletler Topluluğu'nu oluşturdular (21 Aralık 1991). Bağımsızlık sonrasında Ermenilerin Dağlık karabağ'ı ele geçirmek için giriştikleri saldırılar Azerbaycan Millî Ordusu'nun direnişiyle karşılaştı. Çarpışmalar 1992 ve 1993 boyunca sürüp gitti. Savaş sırasında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini Halk Cephesi lideri Ebulfeyz Elçibey kazandı (7 Haziran 1992). Gence'de patlak veren ayaklanmada Elçibey geri plâna çekilince Meclis başkanlığına getirilen Haydar Aliyev, cumhurbaşkanının da yetkilerini üstlendi, ayaklanmacı önder Suret Hüseyinov da başbakan ve başkomutanlığa getirildi (Haziran 1993). Halkoylamasıyla Elçibey görevinden uzaklaştırıldı (Ağustos 1993). Meclis'in kararıyla ülkenin BDT'ye üye olması kabul edildi (Eylül 1993). Dağlık Karabağ'daki savaş devam ederken askerî harekât başarısızlığa uğradı ve çarpışmalarda 10 bin kadar Azerî öldürüldü. BDT'nin bölgeye bir barış gücü göndermesinden sonra, Ağustos 1994'te ateşkes kararı alındı. Fakat, çatışmaların durmasına karşın, soruna kesin bir siyasal çözüm bulunamadı. Aliyev'in yönetimindeki Yeni Azerbaycan Partisi, Kasım 1995'teki ilk genel seçimlerde Millî Meclis'te çoğunluğu elde etti. Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazanmasından sonra Türkiye'yle kurulan yakın ilişkiler, Hazar petrollerinin Türkiye üzerinden taşınması projesiyle daha da güçlendi. Kasım 1998'deki cumhurbaşkanlığı seçimini yüzde 76'lık bir oy oranıyla bir kez daha Aliyev kazandı.