Deneme Nedir? Hakkında Bilgi

Herhangi bir konuda düşüncelerin genellikle kişisel bir görüş olarak açıklandığı, kesin yargılara varmaktan çok, okuyanın o konu üzerinde düşünmesinin amaçlandığı bir düzyazı türü. Bir edebiyat türü olduğu kabullenilmekle birlikte kesin tanımı yapılabilmiş değildir. Bunun nedeni, deneme türünün niteliklerinin ve sınırlarının kesin olarak saptanamayışıdır. Denemenin ne olduğu açıklanırken sıralanan konu sınırsızlığı, kendi kendisiyle konuşur gibi yazmak, kişisellik, düşüncenin belli bir sonuca bağlanmayışı, düzen içinde gelişigüzellik gibi nitelikler salt bir türün belirleyici özellikleri sayılamazlar. Hemen aynı özellikleri taşıyan bir söyleşi, giderek bir eleştiriyle bir denemeyi ayırt edebilmek güçtür. Denilebilir ki deneme roman, öykü, şiir, oyun gibi türler dışında kalan bütün düzyazıları kapsayabilir. Deneme türünün bu özelliği Batı'da, konular göz önünde tutularak bir sınıflama yapmak gereğini duyurmuştur. Buna göre bellibaşlı deneme çeşitleri şunlardır: Yazarın gözlemlerini ve bunlara ilişkin yorumlarını kapsayanlar (objective essays): salt yazarın görüşlerinin yer aldığı yazılar (subjective esays); kişinin kendi özelliklerini, iç dünyasını, alışkanlıklarını içerenler (familiar essays=kişisel denemeler), kimi kişilerin ya da toplumların özelliklerini anlatanlar (character essays); bir yeri öznel bir tutumla yansıtanlar (descriptive essays=betimleyici denemeler); edebiyat eleştirisini konu edinenler (critical essays); felsefe, din, toplumbilimin alanına giren konuları işleyenler (philosophical essays=felsefî denemeler); bilimsel araştırmaların sonuçlarını konu alanlar (scientific essays). Görüldüğü gibi, tanım için yetersiz olduğu söylense de, deneme çeşitlerinin hepsinde kişisellik ağır basmakta; konusu ne olursa olsun türün belirleyici özelliği, ayırt etme ölçüsü olarak ortaya çıkmaktadır. Bu belirleyicilik, deneme türünün babası sayılan Montaigne'den gelmektedir. Nitekim benzeri yazılar kendisinden önce yazılmakla birlikte deneme kavramını ilk kullanan da Montaigne olmuştur. Köşesine çekilip Yunan ve Lâtin klasiklerini okumuş, bu kültür birikiminden yola çıkarak çeşitli konulardaki düşüncelerini yazmış, bunu yaparken kendini, dolayısıyla birey olan insanı anlatmıştır. "Les Essais" (Denemeler, 1580-1595) adını verdiği yazıları bir edebiyat türünün adı olmakla kalmamış, İngilizceye çevrildikten (1603) sonra da benzerlerinin yazılmasına yol açmıştır. Deneme, Batı'da Fransa ve İngiltere'de ilk örneklerini veren Montaigne ve Francis Bacon'dan sonra, asıl 17. yüzyılın sonuyla 18. yüzyılda yaygınlaşmıştır. Türk edebiyatında deneme türü Tanzimat'tan sonra görüldü. Şinasi, Namık Kemal gibi yazarların daha çok bilgi aktarmayı amaçlayan makaleleri, Edebiyatı Cedidecilerin bireyci tavırları deneme türünün temelini oluşturdu. İlk başarılı denemeler de Meşrutiyet'ten (1908) sonra yazıldı. Cenap Şahabettin, Ahmet Rasim, Ahmet Haşim, Yakup Kadri Karaosmanoğlu ve Yahya Kemal ilk deneme yazarları olarak sayılabilir. Deneme türü asıl Cumhuriyet döneminde gelişmiştir. Hümanizm, birey, özgür düşünce gibi kavramlar Cumhuriyet'le amaçlanan çağdaşlaşma olgusunun ve yeni bir kültür oluşturma eyleminin ürünüdür. Bu yolda deneme türünün özgün örneklerini Nurullah Ataç vermiştir. Falih Rıfkı Atay, Sabahattin Eyüboğlu, Suut Kemal Yetkin, Ahmet Hamdi Tanpınar, Nermi Uygur ve Salâh Birsel başlıca deneme yazarlarıdır.