Sinirleri ve sinir merkezlerini etkileyerek uyku, bilinçsizlik vb. durumlar yaratan maddelerdir. Ağrı dindirme, uyku verme gibi özelliklerinin yanında en önemli ve ortak etkileri, zamanla alışkanlık yapmalarıdır.
Uyuşturucular başlıca iki gruba ayrılırlar: Doğal uyuşturucular, ve yapay (sentetik) uyuşturucular.
Doğal uyuşturucuların en önemli kaynağı, olgunlaşmamış haşhaş kapsülüdür. Bir Asya bitkisi olan haşhaş, Türkiye'de de önemli miktarda yetiştirilir. Bu kapsüller çizildiğinde süte benzer bir özsu sızdırırlar. Bu sütün kurutulmasından afyon adı verilen madde elde edilir. Haşhaştan elde edilen afyon, binlerce yıldır insanlar tarafından uyku verici ve yatıştırıcı olarak kullanılmıştır. Tedavi edici ilâçların ve cerrahînin yaygın olmadığı eski çağlarda afyon, hekimlerin en büyük yardımcısı olmuştur. Afyonun ve onun en önemli türevi olan morfinin uyuşturucu ve yatıştırıcı etkisi yanında ayrıca keyif verici etkisi de vardır. Küçük dozlarda morfin acıyı azaltır, büyük dozlarda verilirse derin uyku yaratır. Sürekli olarak ve yüksek dozlarda kullanılan morfin solunum zorluklarına ve koma hâline yol açar. Morfinin en önemli toksik etkisi, beyindeki soluk merkezlerini etkileyerek nefes almayı zorlaştırmasıdır. Afyonda bulunan diğer bir uyuşturucu da kodeindir. Kimyasal açıdan morfine benzemekle birlikte daha az etkili ve tehlikesiz bir madde olduğundan tıpta yaygın olarak kullanılır.
Bir grup uyuşturucu madde ise morfin ve kodein gibi doğal alkaloitlerin kimyasal yolla değiştirilmesinden elde edilir. Bunlar yarı-sentetik uyuşturucular adını alır. Bunlar içinde en bilineni ve aynı zamanda en tehlikelisi eroindir. Modern tıpta kullanılmayan eroin daha çok uyuşturucu olarak üretilir ve kullanılır. Morfinin diğer türevleri dihidromorfinon, etilmorfin ve nalorfindir. Nalorfin şiddetli morfin zehirlenmelerinde panzehir olarak kullanılır. Tam anlamıyla sentetik olan uyuşturucular kimyasal açıdan morfinden farklıdır. Sentetik uyuşturucular II. Dünya Savaşı yıllarında ya da sonrasında geliştirildiler. Başlıcaları meperidin, metadon ve levorfenol olan bu maddelerin de doğal uyuşturucular ve sentetik uyuşturucular yanında diğer bazı bitkilerden elde edilenleri de vardır. Bunlardan biri, koka bitkisinin yapraklarından elde edilen kokaindir. Ancak, kokain öbür uyuşturucu maddeler gibi yatıştırıcı olmayıp tersine uyarıcı bir etkiye sahiptir. Uyuşturucu maddeler, insan ve dolayısıyla toplum sağlığı üzerindeki son derece zararlı etkileri nedeniyle, dünyanın hemen her tarafında belli kurallara bağlı olarak üretilir ve kullanılırlar. Türkiye de bu ülkelerden biridir. Uyuşturucu maddeleri ruhsatsız ya da ruhsata aykırı olarak üretenler, bu maddeleri dağıtan, satan ve kullananlar ağır cezalara çarptırılırlar. Tıbbî amaçlarla satılmaları ve kullanılmaları ise ancak doktor reçetesine bağlı olarak mümkündür.
