Eylemde Çatı, ders ve çalışma notu

Eylemde Çatı

EYLEMDE ÇATI
      Eylemlerin öznelerine ve nesnelerine göre aldıkları konuma ve girdikleri biçime çatı denir.

● KURAL: Ad cümlelerinde çatı aranmaz.
     
● Eylemler çatı yönünden iki alt grupta incelenir:

1.    Öznelerine Göre Eylemler
2.    Nesnelerine Göre Eylemler

I - ÖZNELERİNE GÖRE EYLEMLER

1.     Etken Eylemler: Öznesi bilinen eylemlere "Etken eylem" denir.

a)    Türkçedeki tüm eylemlerin ilk biçimleri (eylem kökleri) etken eylemdir.

b)    Bu eylemleri yapan, yerine getiren, gerçekleştirenlere "gerçek özne" denir.

ÖRNEK:
● İnsan, insanın değerini bilmelidir.     (Etken Eylem)
● Konuyu bir de onlarla görüşecektik.   (Etken Eylem)
● Okumadığımız için düşünmeyi de bilmiyoruz. (Etken Eylem)

2.    Edilgen Eylemler: Gerçek özneleri belli olmayan, cümledeki nesnenin özne gibi göründüğü (Buna sözde özne diyoruz.) eylemlerdir.

a)    Etken eylem tabanlarına "-I, -n" eki getirilerek yapılır.

ÖRNEK:
● gör > gör-ül-,
● kır- > kır-ıl-,
● bu!-> bul-un-
● Pazar yerinde siyah deri bir çanta bulunmuştur. (Edilgen eylem )
● Aradığınız adam son olarak otogarda görülmüş. (Edilgen eylem)

b)    Bu eylemlerin özneleri cümlede yoktur. Geçişli edilgen eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde eylemin gösterdiği işi yapan belli değildir. Yani gerçek özne yoktur. "Kim ?", Ne?" sorularına yanıt veren aslında belirtisiz nesne olan sözcük ya da sözcük öbeklerine Sözde özne denir

ÖRNEK:
● Mektup   yazıldı.    (Yazan belli değil.)
 Söz.öz.    Edilgen Ey.
● Ders anlatıldı.
         Edilgen Ey.
● Çöpler toplandı.
              Edilgen Ey.
● Medeni yasa yeniden değiştiriliyor.
                                       Edilgen Ey.

● Edilgen eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde " kimce, nece, kim tarafından, neyin etkisiyle, kimin etkisiyle " sorularına yanıt veren, mantık olarak eylemi yapanı içinde taşıyan, sözcük ya da sözcük öbeklerine örtülü özne denir.

ÖRNEK:
● Atatürk, milletçe sevilmiştir.
● Ders, öğretmen tarafından anlatıldı.

● Edilgen eylemler genellikle geçişsizdir. Bu eylemlerle kurulan cümlelerde sözde özne de olmaz. Edilgen eylemlerin geçişli olanlar da vardır; geçişli olanlarla kurulan cümlelerde sözde özne de olur.

ÖRNEK:
● O gece sokaklarda yatıldı. (Edilgen eylem)
● Üç gün üç gece gülündü, oynandı, eğlenildi.

 Yemekler yendi; içkiler içildi.  (Cümledeki gülündü, eğlenildi, oynandı eylemleri geçişsiz-edilgen; yendi, içildi eylemleri geçişli-edilgen eylemlerdir.)

3.     Dönüşlü Eylemler: Etkisini öznenin üzerinde gösteren eylemlerdir. Bu tür eylemlerde eylemi yapan özne, yaptığı işten yine kendisi etkilenir.
      Eylem kök ya da gövdelerine "-n, -I" ekleri getirilerek yapılır.

ÖRNEK:
● övün-, sevin-, çekil-, süslen-, giyin-,...
● Beni yanlış anlarlar diye düşünüp çekinmeyin.
● Düşman, cephe gerisine çekildi. (Düşman kendisini cephe gerisine çekti.)
● Sınavı kazanan Ebru, günlerce sevindi.
● Düşündükçe dertlendim.

● UYARI: Edilgen eylemlerle dönüşlü eylemleri birbirine karıştırmamak gerekir.

ÖRNEK:
● Odunlar kömürlüğe çekildi. 
  Sözde Öz.               Edilgen
● Yarışmadan çekildik.    "Biz" gizli özne
                       Dönüşlü Ey.
● Eşyalar taşındı.        
               Edilgen
● Recepler taşındı.
                 Dönüşlü Ey.

● Kendi zamiri etken çatılı eylemlerle kurulan cümlelerde eyleme dönüşlülük anlamı katar; ancak eylemi dönüşlü yapmaz.

ÖRNEK:
Bu konuda yalnız kendini suçladı.
                            Nesne   Dönüşlü

4.     İşteş Eylemler: Birden çok öznenin, karşılıklı ya da birlikte gerçekleştirdiği eylemlerdir.

a)    İşteş eylemler "-()ş " ekiyle yapılır.

ÖRNEK:
● Dövüş-, buluş-, görüş-, gülüş-,......

● Kimi eylemler adlardan "-la" ekiyle türetildikten sonra "-ş" ekiyle işteş olurken, kimileri doğrudan "-leş" ekiyle işteş olur.

ÖRNEK:
● Kucaklaş-, selamlaş-, bayramlaş-, tokalaş-,....

b)    İşteş eylemler anlam özelliklerine göre üçe ayrılır.

1.    Karşılıklılık Bildiren İşteş Eylemler:

ÖRNEK:
● Çocuklar ara sıra dövüşür.
● İki araba, hızla çarpıştı.
● Onunla yıllardan sonra haberleştik.

2.    Birliktelik Bildiren İşteş Eylemler:

ÖRNEK:
● Öğretmeni görünce çocuklar kaçıştılar.
● Kuşlar ötüşüyor.
● Odadaki telefonun başına üşüştüler.

3.    Nitelikte eş olma anlamı bildiren eylemler:

ÖRNEK:
● Beyazlaş-, bronzlaş-, çağdaşlaş-, Avrupalılaş-

● Kimi eylemlerin kök halinde bulunmalarına rağmen içinde doğrudan işteşlik anlamı vardır.

ÖRNEK:
● Barış-, güreş-, savaş-, yarış-........

● Dilimizdeki kimi eylemler de "-ş" eki ile türemelerine rağmen işteşlik bildirmezler.

ÖRNEK:
● Ülkemizde turizm her yıl biraz daha gelişiyor.
● Kentin bu bölümünde yeni bir uydu kent oluşuyor.

II- NESNELERİNE GÖRE EYLEMLER:
      Kimi eylemler nesne alabilirken kimileri alamaz.

● İş ve kılış eylemleri nesne alabilir.

ÖRNEK:
● Ömrü boyunca tarla sürdü, ekin biçti.
● Nesne nesne Yaşamı boyunca böyle fırsat eline geçmemişti.
   
● Durum ve oluş bildiren eylemler nesne alamazlar.

ÖRNEK:
● Çocuklar evde uyuyor. (Durum Ey.)
● Yapraklar sarardı. (Oluş Ey.)

● Eylemler nesne alıp almamalarına göre dörde ayrılır:

1.    Geçişli Eylemler: Nesne olabilen, etkisini bir nesne üzerinde gösterebilen eylemlerdir

ÖRNEK:
● Çocuk, yeni alınan vazoyu kırdı.
               Nesne                        Geçişli Eylem
● Bir tanecik kibrit, koca ormanı yaktı.
                              Nesne             Geçişli Ey.
● Balkondaki çiçekleri sulamayı unuttum. 
   Nesne                                             Geçişli Ey.

● UYARI: Eylemi nesne alabildiği halde nesnesi söylenmemiş cümleler de vardır.

ÖRNEK:
● Eda söyledi.
● Emre yazdı.

2.     Geçişsiz Eylemler: Nesne alamayan eylemlerdir. Oluş ve durum eylemleri nesne alamayan eylemlerdir.

ÖRNEK:
● Rüzgar esiyor.              
               Oluş eylemi                         
● Eda süslendi.   (Nesne yok.)
             Dönüşlü eylem
● Baba oğul kucaklaştı. (İşteş Nesne yok)
● Bebek iki saat uyudu.     (Durum) Geçişsiz eylem

● UYARI: Eylemler anlam farklıklarıyla geçişli ya da geçişsiz kullanılabilirler.

ÖRNEK:
● Paraları o çalmış 
  Nesne      Geçişli Ey...
● Telefon çok çaldı.
 Özne            Geçişsiz Ey.

UYARI: Kimi eylemler aslında geçişli olmasına karşın cümlede nesne kullanılmayabilir. Cümlede nesne olmamasına rağmen eylem geçişlidir.

ÖRNEK:
● Yolda, uzun süre bekledik. (Nesne yok. Eylem Geçişli)
● Ona her zaman yazdım.    (Nesne yok. Eylem geçişli)

3.     Oldurgan Eylemler : Geçişsiz eylemlerin "-r, -t, -dır" eklerinin eklenmesiyle geçişli yapılmış biçimlerine oldurgan eylem denir.

ÖRNEK:
● büyü - dü     >    büyü-t-tü
● gül - dü         >    gül-dür-dü
● uyu - du        >    uyu-t-tu
● dal-                >    dal-dır
● ağla-dı           >    ağla-t-tı

ÖRNEK:
● Kafesteki kuşu uçurdu. (Oldurgan)
● Elindeki fırsatları kaçırdı. (Oldurgan)

4.    Ettirgen Eylemler :     Geçişli eylemken "-r, -t, -dır "ekleriyle geçişlilik dereceleri artırılmış eylemlere ettirgen eylem denir.
      Ettirgen eylemlerde genellikle işi yapan,   öznenin kendisi değil başkasıdır.

ÖRNEK:
● iç-     -►   iç-ir-
● al -    -►  aldır-
● sula- -►  sulat-
● Çamaşırları yıkattım. (Ettirgen Ey.)
● Kapıcıya gazete aldırdım. (Ettirgen Ey.)
● Sekreterini çağırıp mektup yazdırdı. (Ettirgen Ey.)

UYARI: Oldurgan eylemlerle ettirgen eylemleri birbirine karıştırmamak gerekir.

ÖRNEK:
● Küçük çocuk, izleyicileri güldürdü.   (Oldurgan )
● Karşıdaki manavdan meyve aldırdı. ( Ettirgen )

NOT: Soruya göre hareket etmek koşuluyla dönüşlü ve işteş eylemler etken; oldurgan ve ettirgen eylemler geçişli sayılabilir.

dersimiz.com

çatı gerçek özne eylemler eylemde çatı ders notu konu özeti sözde özne örtülü özne işteş eylemler oldurgan eylem ettirgen eylem çalışma notları özetler ders anlatım