Körler özel olarak üretilen kabartmalı satranç takımlarıyla satranç oynarlar. Bilindiği üzere satranç bir beyin sporudur. Bu özelliği satrancı görmeyenler arasında oldukça popüler hale getirmiştir. Satrancın hareket yerine zihinsel faaliyete dayanması, bir görme engellinin yapacağı fiziksel etkinliğe bağlı sportif faaliyetin ortaya çıkarabileceği istenmeyen kazalar vesaire gibi olumsuzluk riskini sıfıra indirmektedir. Elbette körlerin fiziksel eyleme dayalı sporlardan bir bölümünü yapmaları mümkündür ve beden sağlığı açısından gereklidir. Yüzme, cimnastik, koşma dağcılık ve futbol gibi. Ancak bu dalların hepsinde bazı ek koşulların sağlanması gereklidir. Özel düzenlenmiş atletizm alanları, rehberler vesaire. Satranç bu yönden en az malzemeyi gerektiren bir kör sporu olma özelliğini taşımaktadır. Sadece bir kabartma satranç takımının sağlanması bu iş için yeterlidir. En azından başlangıç için bu kesinlikle doğrudur. Elbette ilerlemek için gerekli bulunan kitapların ve benzeri materyalin görmeyenlerin kullanabileceği biçimde kaset, kabartma yazı veya bilgisayar ortamında onlara sunulması şarttır. Ayrıca turnuvalarda kabartma satranç saatlerinin lüzumu da muhakkaktır. Ancak başlangıç için bir tek kabartma takım yeterli olmaktadır. Satrancın bir özelliği de görmeyen sporcuların görenlerle birlikte yarışabilecekleri sayılı spor alanlarından biri olmasıdır. Diğer dallarda tüm şartlar sağlansa bile genellikle görmezler ancak kendi aralarında düzenlenen müsabakalara katılabilmekteyken satrançta böyle bir sınırlama yoktur. Beyin gücü, deneyimi ve ustalığı yeterli olmak kaydı ile bir görmez satranççı için yol açıktır. Bu anlamda önemli başarılar elde etmiş görmez ustalar mevcuttur.
Kabartma satranç takımlarının özellikleri:
Bu takımların yapımında üç husus önem kazanmaktadır.
1- Beyaz taşlarla siyah taşların birbirinden ayırt edilmeleri.
2- Beyaz karelerle siyah karelerin ve genel olarak tüm hanelerin birbirinden ayırt edilmeleri.
3- Oyunda tarafların tahtayı elle dokunarak incelemeleri esnasında taşların yer değiştirmesini ya da devrilmelerini önlemek amacıyla piyon ve diğer aletlerin sabitlenmesi.
Tahmin edileceği üzere görmeyenler tahtayı göz yerine elleri ile dokunarak algılamakta ve beyinlerine aktarmaktadırlar. Bu üç mesele de kabartma takımlarda çözümlenmiştir. Taşların renklerini birbirinden ayırmak için genellikle siyahların tepelerine birer çivi ya da raptiye çakılmaktadır. Ya da beyaz taşların boyun kısımlarına halka biçiminde bir işaret konulmaktadır. Beyaz kareleri siyah karelerden ayırmak içinse koyu renk hanelerin parmakla hissedilebilecek oranda yükseltilmeleri yöntemi uygulanmaktadır. Böylelikle bir görmeyen satranççı için siyah kareler yüksek, beyaz kareler ise alçak haneler olarak algılanmaktadır. Oyuncuların düşünmeleri sırasında tahtaya dokunduklarında taşların devrilmemesi veya yer değiştirmemesi için de 64 karenin tümünün ortaları matkapla delinmiştir. Tüm taşların altında ise bunları o deliklere yerleştirip sabitlemeye yarayan birer çubuk çakılıdır. Görme engelliler bu tahtalarla rahatlıkla satranç öğrenebilmekte, kendi aralarında ya da görenlerle oynayabilmekte turnuvalara katılabilmektedirler. Eski Dünya Körler Satranç Şampiyonlarından Rus Oyuncu Sergey Krylov gören ustalarla birlikte katıldığı bir çok güçlü uluslararası turnuvada oynamış ve iyi sonuçlar almıştır. Kendisi halen Uluslararası Usta (İM) ünvanına sahiptir. Uluslar arası Körler Satranç Birliği (İBCA) kurulmuş olup yaklaşık kırk yıldır körler arası olimpiyat, dünya ve Avrupa şampiyonaları gibi organizasyonları düzenlemektedir. Bu arada İBCA, iki yılda bir yapılan görenler olimpiyatlarına katılma hakkını elde etmiştir. Dört oyuncudan oluşan Dünya Körler Karması (İBCA) bayrağı ile bu dev organizasyona katılmakta ve genellikle orta sıralarda yer almaktadır. Bu ekip 2000 yılında İstanbul'da düzenlenen 34. Olimpiyatta da oynamış ve başarılı sonuçlar elde etmiştir.
Materyal sorunu:
1- Kabartma tahta temini meselesi: Görmeyenlerin satranç oynayabilecekleri kabartma tahtalar bir çok yabancı ülkede üretilmektedir. Bunların başında Almanya, İngiltere, İspanya ve Rusya gelmektedir. Ahşap malzemeden yapılanların yanı sıra plastik takımlar da imal edilmektedir. Özellikle Rusya'da yapılan plastik takımlar, taşları içine alarak katlanıp kapatıldığı için pratik, hafif ve ucuz bir üründür bu takımların büyük ve küçük modeli mevcuttur. Az görenler için çok daha büyük boyutlarda ve kontrast renkleri içeren takımlar da üretilmektedir. Cep satrancı yerine geçebilecek kadar küçük ve katlanabilir plastik takımlar pek yaygın olmasa da zaman zaman kullanılmaktadır. Ülkemizde de son yıllarda kabartma satranç takımları yapılmaktadır. Yabancı ülkelerdeki örneklerine göre nispeten uygun fiyatla satılan bu takımlar sipariş üzerine üreticisi tarafından kargoyla istenen yere gönderilebilmektedir. Ayrıca bu alanda çalışan federasyon ve vakıflarca toplu halde imal ettirilip kulüplere dağıtılmaktadır.
2- Teorik çalışmalara esas olacak dokümanın sağlanması:Dünya genelinde bu mesele büyük ölçüde çözülmüş gibi görünmektedir. İngiltere, Amerika ve Rusya gibi ülkelerde 1920'lerden beri kabartma satranç kitapları basılmaktadır. Bir çok ünlü kitap yayımlandıktan az sonra kabartmaya çevrilmiştir. Periyodik yayımlanan satranç dergileri de mevcuttur. Görme engelliler sesli veya az görenler için büyültülmüş ekran gibi çözümlerle bilgisayar kullanabildikleri oranda internet ve çeşitli satranç programlarından da rahatlıkla yararlanabilmektedirler. Hatta bu yöntem son yıllarda sağladığı kolaylık ve geniş bir literatüre ulaşma avantajı nedeniyle kabartma ya da kasete okunmuş satranç kitaplarına tercih edilmektedir.
Turnuvaların Düzenlenmesi:
Görmezler arası turnuvalarda işin niteliği gereği bazı özel düzenlemelere ihtiyaç duyulmuştur. Özellikle bir çok ülkeden sporcunun yer aldığı uluslar arası müsabakalarda tarafların yaptıkları hamleleri birbirlerine iletmeleri yönünden ortak bir dilin kullanılması gerekmektedir. Bu hususta taşların Almanca karşılıkları esas alınmış, ayrıca notasyonun belirtilmesindeki yanlış anlamaları ortadan kaldırmak için A B C gibi harflerin Anna Bella Cezar gibi kelimelerle kodlanarak söylenmesi esas kabul edilmiştir. Oyuncuların her ikisi partiyi kendi tahtalarında oynamakta ve yaptığı hamleyi sesli olarak bu ortak dili kullanarak diğerine anons etmektedir. İki oyuncu da kendi tahtasında rakibin hamlelerini de oynatarak iki tahtada aynı diyagramın sürmesini sağlamaktadırlar. İki tahta esası oyuncuların kendi el alışkanlıkları olan şahsi tahtalarında oynayabilmeleri ve tüm oyun süresi boyunca elleriyle tahtayı inceleme fırsatını bulabilmeleri için getirilmiş son derece doğru ve pratik bir sistemdir. Aksi halde aynı tahtada iki tarafın ellerinin aynı anda inceleme yapması gerekecektir ki, bu bir çok mahsurları beraberinde getirmektedir. Bu durumda tek mesele iki tahtada aynı konumun devam edip etmediğinin zaman zaman kontrol edilmesidir. Bu işi de genellikle hakemler yapmaktadırlar. Her iki taraf ta kabartma yazı veya kaset kullanarak notasyon tutmak zorundadır. Notasyon tutmayan taraf itilaf halinde hak iddia edemez, karşı tarafın notasyonunu kabul etmek zorundadır. Az gören oyuncular ile hiç görmeyen oyuncular aynı turnuvada ve aynı kategoride oynamaktadırlar. Bunlar için her hangi bir ayrım yapılmamıştır. Bunun nedeni her halde bölünme halinde katılımcı sayılarının iki tarafta da düşük kalacağı düşüncesidir.
Dr. Kerim Altınok
Körler nasıl satranç oynar satranç hakkında bilgi Turnuvaların Düzenlenmesi