Çin Halk Cumhuriyeti Hakkında Bilgi

(Fr.: Chine, İng.: China), Doğu Asya'da devlet. Yüzölçümüyle Sovyetler Birliği ve Kanada'dan sonra dünyanın üçüncü; nüfusuyla yeryüzünün en kalabalık ülkesidir. Doğu Asya'da, Pasifik Oklanusu'nun bazı kıyı denizlerine açılan (Sarı Deniz, Doğu Çin ve Güney Çin denizleri) Çin toprakları, karadan ve denizden şöyle çevrelenir: Kuzeyde Rusya, Moğolistan, Kuzey Kore, Sarı Deniz ve Doğu Çin Denizi, Vietnam, Laos, Birmanya, Hindistan, Bhutan ve Nepal; batısında Afganistan, Pakistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan. Çin Halk Cumhuriyeti'nin kara sınırlarının uzunluğu 20 bin, deniz sınırlarının uzunluğu ise 14.000 km.dir. Başkenti Pekin, dili Çince (Mandarin lehçesi) dir. Coğrafî özellikleri farklı iki büyük bölüme ayrılır. Doğu ya da Asıl Çin; Batı ya da Dış Çin. Bu iki bölge arasında göze çarpan başlıca ayrılıklar şöylece özetlenebilir: Nüfusun çok büyük bölümünü toplayan Doğu Çin, ülkenin ekonomi bakımından en hayati bölümüdür. Orta yükseklikte dağlar, büyük debileri fazla akarsular, geniş lös ve alüvyon ovaları, kuzeyden güneye değişen iklim koşullarına ve özellikle yaz musonlarına bağlı olarak farklı toprak ürünleri, çoğu işletilmeye başlanmış olan yeraltı kaynakları, ülke ulaşım olanaklarının büyük bölümünü toplayan kara, su ve demiryolları vardır. Batı ya da Dış Çin, her şeyden önce doğal koşullarıyla sert yaşamaya, ekonomik çalışmalara hemen tümüyle elverişsiz bir bölgedir. Yüksek platolar, dağ sıraları, çok derin, dik yamaçlı vadi olukları; çöller ya da yarı kurak bozkırlar, son derece kuvvetli karasallık bu bölümün başlıca fiziksel karakterini oluşturur. Bu nedenlerle yerleşmeler seyrektir ve ancak görece elverişli yörelerde toplanmıştır. Doğu Çin dört bölgeden oluşur. Kuzeydoğu Bölgesi'nin eski adı Mançurya'dır. Batı ve doğusu dağlık, orta kesimi Amur'un kolu Sungari ve Liao Ho ile sulanan ovalarla kaplıdır. Bölgenin kuzey ve güneyi az çok farklı olmakla birlikte, genellikle soğuk ve karasal bir iklim egemendir. 70 milyon kadar nüfusu olan bölge, bütünüyle ülkenin ekonomide en gelişmiş bölümüdür. Başlıca kentleri, Chen Yang (eski adı Mukden), Pin Kiang (eski adı Harbin), Liu Ta (Talien ve Dairen), Liu Chuen'dir (eski adı Port Arthur). Kuzey Bölgesi, Hwang Ho ve kollarının orta ve aşağı çığırları üzerindedir. Batı ve güneyi dağlıktır. Doğuda, büyük Şantung Yarımadası ile Çin uygarlığının beşiği olan Büyük Ova'nın geniş bölümü, sulanınca çok bitek "lös" topraklarıyla örtülüdür. Kışlar, kuzey bölgesi kadar olmamakla birlikte yine de soğuktur; yağışlar güneye doğru artar. 6 eyaletin yer aldığı bölgenin nüfusu 250 milyona yakındır ve ekonomi bakımından hızla gelişmektedir. Başlıca kentler, Başkent Pekin, Tiençin, Hsingan, Çingtav, Lanço, Çinan, Taiyuan'dır. Orta bölge, dünyanın en büyük ırmaklarından biri olan Yangçe kiang (5.500 km) ve kollarının orta ve aşağı çığırlarının suladığı ülkenin en geniş ve en kalabalık bölgesidir. Tibet sınırından Doğu Çin Denizi ve Fukyen Boğazı'na dek yayılan bu çok geniş arazide dağlar, irili ufaklı ovalar, küçük ya da geniş platolar, akarsuların yer yer derin boğazlar oluşturduğu vadiler birbirine karışmıştır. İklim koşulları ilk iki bölgeden daha elverişlidir (daha sıcak, yağışlar daha bol). Bu nedenle yoğun bir bitkisel örtüye sahiptir ve kültür bitkilerinin çeşidi daha çoktur. Bölge nüfusu 300 milyona yaklaşır. Başta Yangçe kiang ve kolları olmak üzere, akarsu ve kanallar yoğun bir iç su ulaşım ağı yaratır. Başlıca kentler, Şanghay, Vu Han, Çung King, Nanking, Çengtu, Çangşa, Su Çeu, Vusu'dur. Güney Çin: Batıdaki yüksek platolardan Tonkin Körfezi ve Güney Çin Denizi kıyılarına kadar yer yer dağlar, platolarla engebelenmiş, akarsu vadileriyle parçalanmış bir bölge olan güneyin ana akarsuyu Si-kiang'dır. Kıyı çok girinti, çıkıntılı ve yalıyardır. Kanton Deltası dışında kıyı ovaları küçük ve süreksizdir. İç kesimler dışında, genellikle tropikal bir iklim egemendir. Özellikle kıyılarda yaz musonunun etkisi görülür, kışlar ılık geçer. Yıllık yağış tutarları 1.000-2.500 mm arasındadır. Başlıca kentleri: Kanton, Kung Ming, Hangço, Fu Ço, Kuei Yang, Nan-ning. Batı Çin ya da Dış Çin olarak adlandırılan bölge, yönetim bakımından 1 eyaletle (Şinghay), 3 özerk cumhuriyete bölünür (Tibet, Sinkiang, İç Moğolistan). Her birinin başlıca özellikleri şunlardır: Şinghay'ın çevresi yüksek dağlarla çevrili, yüksek plato ve havzalardan oluşur. Çaydam Havzası'nda olduğu gibi, yer yer yarı kurak bozkır ve çöllerle kaplıdır. Bölgenin merkezi ve başlıca kenti, Tibet ve Çaydam'a giriş yolu üzerinde Si-ning'dir. Güneyde Karakurum ve Himalayalar, kuzeyde Altındağ ve Nanşan sıraları arasında kalan Tibet, dünyanın en geniş ve en yüksek platosudur. Bu geniş platonun 4-5 bin metre yükseklikte olan yüzü yaşama elverişsiz, soğuk taş çölleriyle kaplıdır. Üzeri, birçok kapalı havzalar, bir bölümü suları tuzlu çanaklarla pürüzlenmiştir. Bu durumuyla, kutup bölgelerinin tundralarını andırır. Oysa derin vadi tabanları, taşkın bir bitkisel örtüyle kaplıdır. Başlıca kent, Budistlerin kutsal merkezi olan Lhassa'dır. Dış Çin'in kuzeybatı kesimini oluşturan Doğu Türkistan ya da Sinkiang, güneyde, batıdan doğuya uzanan Karakurum, Karanlık, Altın ve Nanşan sıralarıyla, kuzeyde Pamir Platosu, Tanrı-Tiyenşan, Ala, Tarbagatay dağları arasında kalır. Büyük Altaylar'da ise Moğolistan ile sınırlanır. Böylece hemen her yanından yüksek dağlarla çevrili bulunması ikliminin çok karasal, yağışların çok az olmasına neden olur. Bu yüzden Doğu Türkistan'ın iki büyük coğrafî bölgesi olan Tarım ve Çungarya havzaları, yüksek olmalarına karşın kuraktır, hatta bazı kesimleri çöldür (Taklamakan gibi). Bu koşullar altında yerleşmeler kıyılarda, su bakımından elverişli dağ sıraları eteklerindedir. Bu dağ sıralarının başlıcaları, Kulca, Urumçi, Kaşgar, Turfan, Yarkent'tir. İç Moğolistan, Moğolistan'ın güneyinde kalır. Kuzey komşusu gibi, geniş bölümü kurak ve çölle kaplıdır. Batıda Pei Şan, güneyde Nan Şan ve lös platosu, doğuda Kingan Dağları arasında kalır. Birçok kapalı havzaya bölünmüştür (batıda Elsin, güneyde Ordos ve Alaşan, doğuda Argun gibi). Hwang Ho burada büyük bir dirsek çizer. İklim şiddetli karasaldır. Bozkırlar en geniş yeri kaplar; ünlü Gobi Çölü'nün bir bölümü de buradadır. Çin'in nüfusu yılda 20 milyon kadar artmaktadır (binde 20). Bu nüfusun %90'ı Doğu Çin'de yaşar. Km2ye 80 dolayında olan genel nüfus yoğunluğu bir ölçü olamaz, çünkü bazı yerlerinin hemen hemen boş olmasına karşılık, bazı bölgeleri dünyanın en yoğun nüfuslu köşeleridir. Nüfusun çoğu kırsal olduğu hâlde, nüfusu 100 binle birkaç milyon arasında değişen kentlerin sayısı 150 kadardır. Çin, uygarlık tarihinin en eski merkezlerinden biri olmasına karşın 19. yüzyıla dek dışa kapalı bir ülkeydi. Ancak dışa açıldıktan sonradır ki, ülkenin feodal yapısında, geleneksel yaşantısında büyük değişiklikler olmaya başladı. Çin topraklarında ilk yerleşim, İ.Ö. 4000 yıllarında gerçekleşti. İ.Ö. 1523-1028 yılları arasında Sarı Irmak yakınlarında hüküm süren Şang Hanedanı ile birlikte Çin'in gerçek tarihi başladı. Daha sonra hüküm süren Çou Hanedanı (İ.Ö. 1027-256), savaşçı özellikleriyle tanındı. Bu tarihten sonra yöresel savaşlar dönemi yaşandı. Bu dönem, Çin Hanedanı'nın (İ.Ö. 221-207) Çin'in birliğini sağlamasıyla son buldu. Bu dönemde kuzeyde Büyük Çin Seddi yapıldı. Han Hanedanı (İ.Ö. 202-İ.S. 220) zamanında ise Çin, güneyde Vietnam'a, batıdaysa Orta Asya'ya dek genişledi. İki yüzyıl boyunca, sanat ve bilim alanında önemli ilerlemeler oldu. Ordu içindeki isyanlar ve barbar kavimlerin istilaları sonucu yaşanan düzensizlik ve karmaşa, Tang Hanedanı'nın (İ.S. 618-906) başa geçmesine dek sürdü. Bu dönemde ticaret gelişti, sanat, kültür ve bilimde atılımlar yapıldı. Sung Hanedanı (960-1279) döneminde de süren gelişim, Moğol ordularının saldırıları ve Çin'in Moğol İmparatorluğu'na katılmasıyla son buldu. Kısa bir süre sonra, Moğol İmparatorluğu parçalandı ve Ming Hanedanı (1368-1644) Moğolları Asya'ya sürdü. Daha sonra, kuzeyden gelen barbar kavimlerin istilasına uğrayan imparatorluk, son hanedan olan Çing Hanedanı'nın (1644-1911) işbaşına gelmesiyle yeniden toparlandı. 19. yüzyılın ortalarında, Avrupa devletlerinin emperyalist politikası, Çin'i de etkiledi. Çin; İngiltere, Rusya ve Japonya ile girdiği savaşlarda yenilgiler aldı ve Çing Hanedanı'na karşı gelişen milliyetçi ayaklanmalar sonucunda imparatorluk yıkıldı (1911). 1912'de cumhuriyet ilân edildi. Sun Yatsen ve Yuan Şika'nın başkanlık yaptıkları dönemlerde, feodal beylerle mücadeleler sürdü. Sun Yatsen, 1921'de kurulan Komünist Partisi ile ittifak yaptı. 1928 yılında, komünist güçlerin de desteğiyle iktidara gelen Çan Kayşek önderliğindeki Guomingdang feodal güçlere karşı kesin bir zafer kazandı. Çan Kayşek zaferin hemen ardından kendisini destekleyen komünist güçlere karşı bir katliama girişti. Bu olayın sonucunda ÇKP ve Guomingdang arasındaki ittifak bozuldu, komünist güçler dağlara çekildiler. Japon işgaline (1937) kadar iki taraf arasında çeşitli çatışmalar oldu. 1934'te, Çan Kayşek'in orduları Mao'nun birliklerini Güney Çin'de kıstırmayı başardı, ama Mao'nun birlikleri, ünlü "Uzun Yürüyüş" ile kurtulmayı ve merkez illerden geçerek kuzeye ulaşmayı başardılar. 1937'deki Japon işgali sırasında, iki taraf yeniden bir ittifak yaptı. II. Dünya Savaşı sırasında da, Çan Kayşek ve komünist güçler birlikte savaştılar. Savaştan sonra denetimi ele geçiren komünistler, milliyetçileri Tayvan'a (Formoza) püskürttüler (1949). Bu tarihten sonra, Mao Zedung, Liu Şaoşi ve Çu Enlay'ın liderliğinde komünist bir hükümet başa geçti. Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşu ilân edildi. Toprak ve fabrika mülkiyeti komünal biçimde yeniden düzenlendi, ülkenin koşullarında büyük ilerlemeler sağlandı. "İleriye Büyük Atılım" (1958), "Yoğun Kolektivizasyon" ve "Kültür Devrimi" (1967) hareketlerine girişildi. 1950'lerin sonlarında, Çin Halk Cumhuriyeti ve SSCB arasında patlak veren anlaşmazlıklardan sonra, iki büyük devlet arasındaki uçurum daha da derinleşti. Birbirlerini "baş düşman" ilân eden iki güçten SSCB, Çarlık Rusyası döneminde yapılan eşitsiz antlaşmaların yeniden gözden geçirilmesini istedi. Çin Halk Cumhuriyeti, Asya, Afrika, Güney Amerika ve özellikle de Vietnam'daki komünist hareketleri destekledi. 1971'de Birleşmiş Milletler'e üye olan Çin Halk Cumhuriyeti, bu tarihten sonra Batı ile de ilişkilerini geliştirdi. Richard Nixon, Çin Halk Cumhuriyeti'ni ziyaret eden ilk Amerikan devlet başkanı oldu (1972). Mao Zedung'un 1976 yılında ölümü üzerine, yerine Hua Guofeng geçti. 1979 Şubat ve Mart aylarında, Çin Halk Cumhuriyeti ve Vietnam arasında sınır anlaşmazlığı yüzünden çatışmalar çıktı. Vietnam topraklarına giren Çin Halk Cumhuriyeti güçleri, daha sonra geri çekildi. Kasım 1980'de Mao'nun karısı Çiang Çing, eski başbakan yardımcısı Çang Çungşiao, Wang Hungwen ve Yao Wenyuan (Dörtlü Çete) hakkında, "Kültür Devrimi sırasında parti ve devletin üst yönetimini ele geçirmek için yıkıcı eylemlerde bulunmak, devleti ele geçirmek için bir darbe ve Mao'nun öldürülmesini planlamak" suçlarından dava açıldı. Çiang Çing ve Çang Çungşiao, suçlamaları reddettiler ve 2 sene tehirli ölüm cezasına çarptırıldılar. Diğer sanıklara ise 16-18 yıl arasında değişen hapis cezaları verildi. 1981 Nisan ayında tüm gazetelerde başmakale olarak yayımlanan bir yazıda, Mao'nun ağır politik hatalar yapmış olduğu, buna rağmen tezlerinin parti için bağlayıcılığını koruduğu, çünkü bunlardan sapmanın Çin'deki sosyalist sistemi değiştireceği öne sürüldü. Aynı yıl, Hua Guofeng, ÇKP Merkez Komitesi'nin oybirliğiyle parti başkanlığından alındı, yerine, Kültür Devrimi'ni ülke için bir felaket olarak niteleyen eski ÇKP genel sekreteri Hu Yaobang getirildi. Askerî komisyon başkanlığına Deng Siaoping, başbakanlığa da Zao Ziyang seçildi. İktidarın "en güçlü adamı" olarak nitelenen Deng Siaoping, Mao dönemiyle Kültür Devrimi'nden miras kalan her şeye karşı bir kampanya yürüttü. 1982 yılında, Mao'nun adı hem yeni Çin anayasasından hem de ulusal marştan silindi. 1983 yılında Li Siennien cumhurbaşkanlığına getirildi. Komünist Parti içinde tasfiye hareketine gidildi. Mao'nun "Sürekli devrim"i yerine "Ekonomide sosyalist modernleşme" ye önem verilmeye başlandı. Dışa açılma politikası sonucu halk ve özellikle gençler batı kültüründen etkilenmeye ve daha fazla demokrasi için gösteriler yapmaya başladılar. 1987'nin başlarında öğrenci hareketleri yoğunluk kazandı. Komünist Parti genel sekreteri Hu Yaobang istifa etti. Yerine başbakan Zao Zıyang geldi ve başbakanlığın yanı sıra genel sekreterlik görevini de üstlendi (1987). 1989 yılının Nisan ayında öğrencilerin demokrasi ve özgürlük istekleri doğrultusunda başlattıkları gösteriler bütün ülkeye yayılmaya başladı. Mayıs ayında uzun yıllardan beri ilk kez SSCB ile görüşmelerin başlamasından hemen önce Pekin'in Tienanmen Meydanı'nda 3500 öğrenci demokrasi için açlık grevine başladılar. Bu eylem Komünist Parti yöneticileri arasında büyük bir huzursuzluk yarattı. 16 Mayıs 1989'da SSCB devlet başkanı Gorbaçov ile Çin Komünist Partisi genel sekreteri Deng Siaoping iki ülke arasında 30 yıldır süregelen gerginliği sona erdirdiler. Gorbaçov'un Pekin'i ziyareti sırasında yüzbinlerce Çinli öğrenci işçi ve aydın demokrasi ve özgürlük için gösteriler yaptılar. Gösteriler yaygınlaşarak 1 milyondan fazla insanın katıldığı dev bir kitle gösterisine dönüştü. Bunun üzerine ordunun olaylara müdahale etmesi kararlaştırıldı. Pekin'de sıkıyönetim ilân edildi. Pekin halkı ordu birliklerinin Pekin'e girmesini önlemek için kent çevresinde barikatlar oluşturdu ve işçi kuruluşları greve gideceklerini açıkladılar. Güvenlik kuvvetleriyle öğrenciler arasında çıkan çatışmada çok sayıda insan yaralandı. Ordu birlikleri Halkın Günlüğü gazetesine verdikleri demeçte halkın ordusunun halka saldırmayacağını açıkladılar ancak daha sonra bir grup asker Pekin'in güneyindeki barikatlara saldırmaya başladı. Tienanmen Meydanı'nda eylemlerini sürdüren öğrencilerin üzerine ateş açıldı, çıkan olaylarda 1000'den fazla insan öldü. 1989'un Haziran ayında ayaklanmalar kanlı bir biçimde bastırıldı ve göstericiler tutuklandı. Ayaklanmacılar arasından tutuklananlardan 30'dan fazlası idam edildi. Parti genel sekreteri Zao Zıyang olaylara hâkim olamadığı öne sürülerek tüm görevlerinden alındı ve yerine Jiyang Zemin getirildi (24 Haziran 1989). Aynı yıl içinde Deng Siaoping Çin Komünist Partisi Askerî Komisyon Partisi başkanlığından istifa etti. Mayıs 1989'da, Mihail Gorbaçov'un yaptığı resmî ziyaret Moskova ile Pekin arasındaki otuz yıllık küskünlüğe son verirken, öğrenciler Tiananmen Meydanı'nda eski Genel Sekreter Hu Yaobang'ın itibarının iadesi talebiyle gösteri yaptılar. Gösteri ve karışıklıklar tüm ülkeyi etkilediyse de ordu, binlerce ölü ve on binlerce tutuklama pahasına muhalefet hareketini haziran başında bastırdı. Parti'nin başına Zao Ziyang'ın yerine Jiang Zemin geçti. Pekin'deki sıkıyönetim ancak ocak 1990'da kaldırıldı; bir süre sonra da Deng Siaoping mart ayında son resmî görevlerinden de affını talep etti. Bu arada Çin'in batı sınırlarında, milliyetçi Tibet*in, 1990'dan sonra da Müslüman Sinkiang Uygur'un baskı yoluyla Çinlileştirilmesine karşı direniş nedeniyle karışıklıklar meydana geldi.