1609 yılında İstanbul'da dünyaya geldi. Asıl adı Mustafa'dır. Doğu ve Batı kitaplarında kendisine Hacı Kalfa, Hacı Halife de denilmektedir. On yedi yaşındayken divan kalemlerinden birine girdi. Bir yıl sonra, silâhtar olan babasıyla birlikte Tercan (1624) ve Bağdat (1625) seferlerine katıldı. Bu seferlerden döndükten sonra babasının Musul'da ölmesi üzerine İstanbul'a geldi (1628-1629). Ünlü bilginlerin derslerine devam etmeye başladı. Daha sonra da ordunun güney seferlerine katılarak Bağdat (1631), Halep, Hicaz (1634) ve Revan'a (1635) gitti; gezdiği yerlerde bilgi ve görgüsünü artırdı. Kâtip Çelebi'nin kendisini tamamen öğrenime ve araştırmaya verişi, 1638'de yakın akrabalarından birinin ölümü üzerine, ufak bir mirastan yararlanarak devlet hizmetinden ayrılışına rastlar. Bu tarihten sonra, dilediği kitapları edinme ve medrese öğreniminden de daha geniş ölçüde yararlanma olanağı buldu.
17. yüzyılın Osmanlı İmparatorluğu koşulları içinde müspet bilimin ilk verilerini getiren Kâtip Çelebi, Doğu dillerinin (Arapça ve Farsça) yanı sıra Fransızca ve Lâtince de öğrenerek Batı'daki bilimsel gelişmeleri izleme olanağını kazandı; buna karşılık Japonya'dan Irak ve Erzurum sınırına kadar uzanan ülkelerin tarih ve coğrafyasını anlatan "Cihannüma" adlı kitabı da Batı bilginlerine kaynaklık etti. Bir sonraki yüzyılda yetişen ünlü Fransız haritacısı D'Anville, Batı Asya haritalarını düzenlerken (1748-1760), Osmanlı İmparatorluğu bölümlerinde Kâtip Çelebi'nin "Cihan-nüma"da ileri sürdüğü görüş ve bilgileri esas olarak aldı. Bu eserin önemli bölümlerinin Almanca, Fransızca ve Lâtinceye çevrilerek Batı ülkelerinde yayımlanmış olması da, Kâtip Çelebi'nin bilim alanındaki etkinliğini gösterir. Bu özelliğiyle kendisini Türk Rönesansı'nın ilk habercisi olarak değerlendirmek gelenek hâline gelmiştir. Yaşadığı çağın bilim anlayışının dar sınırlarında kalmayarak, dünyanın yuvarlak olduğuna kanıtlar arayan ve Batı'daki astronomi araştırmaları üzerine yazılan eserleri çeviren Kâtip Çelebi, döneminin koşullarını aşan bir bilim dünyasının ilk yaratıcılarından biri kabul edilir. 1657 yılında İstanbul'da vefat etti.
Yapıtları: "Cihan-nüma" (1648). Bu yapıt İbrahim Müteferrika tarafından 1733'te bazı eklemelerle yayımlanmıştır. Lâtinceye (Mathauss Norberg; Geographia Orientalis 2 cilt, Londini Gotharum, 1818), Fransızcaya (Description de l'Asie Mineure, Extraite de la Géographie Turque de Hadji Khalfa, Surnommé Kiatip Tchelebi) ve Almancaya (Von Hammer, Über die Geographie der Asiatischen Türkei; Jahrbücher der Literatur, Wien 1821) çevrilmiştir.
"Fezleke" (1592-1654 yılları Osmanlı tarihi); "Tuhfet-ül Kibar fi Esfar-il-Bihâr" (1645-1656 yılları arasındaki deniz savaşlarını anlatır; ırmak ve denizlerin coğrafî durumlarını inceler. İngilizceye ve Fransızcaya çevrilmiştir).
"Keşf-üz-Zünun" (15.000'e yakın kitabın konuları ve yazarları üzerine bilgi veren bibliyografya sözlüğü yirmi yılda tamamlanmıştır. Lâtinceye, Fransızcaya çevrilmiş ve Millî Eğitim Bakanlığı'nca yayınlanmıştır: 1941-1943).
"Mizan-ül-Hak" (din, ahlâk toplum sorunları üzerine görüş ve ilkeler).