Cümle Çeşitleri, ders ve çalışma notu

Cümle Çeşitleri

CÜMLE ÇEŞİTLERİ

 

Cümleler, kendini oluşturan sözcüklerin anlamlarına, cümlede bulundukları yerlere, türlerine göre değişik özellikler gösterirler. İşte bu özelliklere göre cümleler dörde ayrılır:

1.    Yüklemin Türüne Göre Cümleler
2.    Öğe Dizilişlerine Göre Cümleler
3.    Anlamlarına Göre Cümleler
4.    Yapılarına Göre Cümleler

1.YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
 

Yüklemler iki tür kelimeden oluşur: fiiller ve isimler. Buna göre yüklemin türüne göre cümleler ikiye ayrılır:
 

a.    Fiil Cümlesi: Yüklem olan kelime çekimlenmiş bir fiilse o cümle fiil cümlesidir.
•    Soğuk günler artık geride kaldı.
•    Onu iki gündür büromda bekliyorum.
•    Bu olayı ona sınıf başkanı anlatmış.
 

b.    İsim Cümlesi: Yüklem ek fiille çekimlenmiş bir isim ya da isim soylu kelimeyse o cümle isim cümlesidir.
•    Bu roman yazarın okuduğum ilk kitabıydı.
•    Üzerindeki kazak güzeldi.
•    Bu olayın sorumlusu odur.

Uyarı: Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesidir.
•    Amacı, okulu iyi bir dereceyle bitirmekti.
 

2.ÖĞE DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER

 

Türkçe’de cümleyi oluşturan öğeler belli bir sırayla dizilir. En önemli öğe olan yüklemin yeri öğe dizilişine göre cümle türünü belirler. Öğe dizilişine göre cümleler ikiyer ayrılır:
 

a.    Kurallı Cümle: Yüklemin sonda olduğu cümleler kurallı cümlelerdir.
•    Burada eskiden çok güzel evler vardı.
•    Ülkemiz ormanlar bakımından gittikçe fakirleşiyor.
•    Size buraya çöp dökmemenizi söylememiş miydim?

b.    Devrik Cümle: Yüklemi sonda bulunmayan cümlelerdir.
•    Anlıyorum senin demek istediğini.
•    Çok insan anlayamaz eski musikimizden
Ve ondan anlamayan bir şey anlamaz bizden.
 

3.ANLAMINA GÖRE CÜMLELER

 

Türkçe’de cümleler bildirdikleri anlama göre dörde ayrılır:

 

a.    Olumlu Cümle: Yüklemin bildirdiği eylemin yapıldığını, gerçekleştiğini ya da gerçekleşebileceğini belirten cümleler olumludur. Dilimizdeki isim ve fiil soylu sözcüklerin hepsi olumludur. Bunlar bazı eklerle ya da sözcüklerle olumsuz biçime sokulur.
•    O günler çok güzeldi.  (olumlu isim cümlesi)
•    Hep seni bekledim.  (olumlu fiil cümlesi)
•    Kalbimi çalan buydu.  (olumlu isim cümlesi)
 

b.Olumsuz Cümle: Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuzdur. Olumlu fiil cümlesi ‘‘-ma/-me,-maz/-mez’’ ekleriyle, olumlu isim cümlesi yok, değil, ya da –sız/-siz ekleriyle olumsuz yapılır.
•    Kapını çalan bendim. (olumlu isim cümlesi)
•    Kapını çalan ben değildim. (olumsuz isim cümlesi)
•    Dışarıda birkaç kişi vardı. (olumlu isim cümlesi)
•    Dışarıda hiç kimse yoktu. (olumsuz isim cümlesi)
•    O, çok güçlüydü. (olumlu isim cümlesi)
•    O, çok güçsüzdü. (olumsuz isim cümlesi)
•    Eve gelmiş. (olumlu fiil cümlesi)
•    Eve gelmemiş. (olumsuz fiil cümlesi)

Uyarı: Bir cümlenin yükleminde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük yoksa cümle biçimce olumludur. Bir cümlenin yükleminde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük varsa cümle biçimce olumsuzdur.

 
•    Yarın size geliyoruz. (Biçimce ve anlamca olumlu)   
•    Yarın size gelmiyoruz. (Biçimce ve anlamca olumsuz)
 

Uyarı: Biçimce olumlu her cümle, anlamca olumlu olmayabilir.
 

•    Haydi, bu işi yapabilirsen  yap. (Yapamazsın.)   (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle)
•    Ben seni unutabilir miyim hiç?  (Unutamam.) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
•    Ne arayanım var ne de soranım. (yok) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
 

Uyarı: Bir cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük tekse, o cümle biçimce de anlamca  da olumsuzdur. Bir cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük iki tane ise o cümle biçimce olumsuz, anlamca olumludur.
•    Böyle yapmayın. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
•    Hala yanıma gelmiş değil. (Gelmemiş.) (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
•    Seni sevmiyor değilim. (Seviyorum) (Biçimce olumsuz, anlamla olumlu)
 

c.Soru Cümlesi: Bir duygu veya düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelere soru cümlesi denir. Dilimizde soru anlamı soru sıfatıyla, soru zamiriyle, soru zarfıyla veya soru edatıyla sağlanabilir.
•    Dün beni arayan sen miydin? (Soru anlamı soru edatıyla sağlanmış.)
•    Bize ne zaman geleceksin?(Soru anlamı soru zarfıyla sağlanmış.)
•    Bana ne aldın?(Soru anlamı soru zamiriyle sağlanmış.)
•    Hangi okulda çalışıyorsun? (Soru anlamı soru sıfatıyla sağlanmış.)

 

Soru cümleleri gerçek ve sözde soru cümlesi olmak üzere iki gurupta incelenebilir. Gerçek soru cümleleri mutlaka cevap gerektirirken sözde soru cümleleri gerektirmez.
•    Okula neden gelmedin? (gerçek soru cümlesi )
•    Dersi anlıyor musunuz?(gerçek soru cümlesi)
•    Onu ben mi dövmüşüm? (sözde soru cümlesi)
•    Şu kitabı bana verir misin? (sözde soru cümlesi)
 

d.Ünlem Cümlesi: Özlem, sevinç, heyecan, korku, üzüntü, onaylama gibi değişik duygular anlatan cümlelere ünlem cümlesi denir.
•    Eyvah, ne yer ne yar kaldı!
•    Neydi o  güzellik öyle!
•    Süper bir iş buldum!
 

4.YAPISINA GÖRE CÜMLELER

      Her cümle bir yargı bildirir; ancak bazı cümleler birden fazla yargı bildirir. Bu yargılar bazen iki ayrı yüklemle bazen yan cümleciklerle sağlanır. Yapısına göre cümleler işlenmeden önce temel cümle ve yan cümle kavramları anlaşılmalıdır.
   

 Temel Cümle:  Bir cümlenin yüklemi temel cümledir. Cümlenin bildirmek istediği asıl yargı da bu cümleyle verilir. Diğer öğeler de tamamlayıcı öğelerdir.
•    Akşama geleceğim.
•    Fırtınadan ağaçlar devrilmiş.
     

Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, temel cümleyi anlam bakımından tamamlayan cümledir. Yan cümleler iki şekilde yapılır:
 

1.    Fiilimsilerle Yapılan Yan Cümleler: Filimsilerin en önemli görevi yan cümle oluşturmaktır. Filimsinin oluşturduğu yan cümleyi bulmak için önce cümlenin öğeleri bulunur, sonra fiilimsinin hangi öğe içinde olduğuna bakılır. Fiilimsinin içinde bulunduğu öğe yan cümledir.
•    Öğretmen sınıfa girince herkes ayağa kalktı.
•    Bana fotoğrafını gönderen okuruma teşekkür ederim.
•    Karadeniz’de denize açılmak tehlikelidir.
•    Davetime gelmeyişine çok üzüldüm.
 

2.    Çekimli Fiillerle Yapılan Yan Cümleler: Çekimli fiiller, genellikle temel cümle olur; ancak bazen de yan cümle olur. Bu tür cümlelerde de önce öğeler bulunur, sonra çekimli fiilin hangi öğe içinde olduğuna bakılır. İçinde çekimli fiil olan öğe yan cümledir.
•    O da gelirse gideriz.
•    O bana, ben de geleceğim, dedi. 
•    Müdür, bize ‘‘Akşamları çıkmadan önce pencereleri kapatın.’’ dedi.
    

Şimdi yapısına göre cümleleri inceleyebiliriz. Yapısı bakımından cümleler üçe ayrılır:

a.    Basit Cümle: Tek yüklemi bulunan, tek yargı bildiren cümlelerdir. Bu tür cümleler de yan cümle bulunmaz.
•    Sanatının doruğunda sahneyi bıraktı.
•    Genç yaşında tiyatroda ün yaptı.
•    Pek az ev vardı vadide.
 

b.    Birleşik Cümle: Yan ve temel cümlelerden oluşan, içinde birden fazla yargı barından cümlelere denir. Birleşik cümleler dörde ayrılır.
 

1.    Girişik Birleşik Cümleler: Yan cümlenin fiilimsilerden oluştuğu cümlelerdir. Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır. 
 

•    Arabayı almadan   buraya gelme.                  ----->           Girişik Birleşik Cümle
     Yan Cümle/Ö.     Temel Cümle/D.T./Y.
 

•    Arabaların köprüde durması   yasaktır.         ----->            Girişik Birleşik Cümle
                Y. C./Ö.                          T.C./Y.
 

•    Beni dinleyin herkese teşekkür etmek  istiyorum.       ----->       Girişik Birleşik Cümle
           Y.C./D.T.                  Y.C./N.              T.C./Y.
 

2.    Şartlı Birleşik Cümle: Yan cümlenin, şart ekiyle çekimlenmiş bir fiil veya bir isim olduğu cümleler şartlı birleşik cümlelerdir.
 

•    Çok parası varsa hayır kurumlarına bağışlasın.           --->          Şartlı Birleşik Cümle
        Y.C./Z.T.                               T.C./D.T./Y.       
 

•    Bir kişi daha olursa kadroyu tamamlıyoruz.          --->           Şartlı Birleşik Cümle
        Y.C./Z.T.                         T.C./N./Y.

 

•    Havalar ısınırsa pikniğe gidebiliriz.           --->         Şartlı Birleşik Cümle
       Y.C./Z.T.               T.C./D.T./Y.

 

3.    İç İçe Bileşik Cümle: Cümle içinde bulunan başka bir cümlenin yüklemin bir öğesi durumunda bulunduğu ya da bir öğenin tamamlayıcısı olduğu cümlelerdir. Bu tür cümleler birine ait sözlerin başkalarına aktarıldığı cümlelerdir.
 

•    Sen benim tek dostumsun, diyordu.        --->           İç İçe Bileşik Cümle
                  Y.C./N.                   T.C./Y.

•    ‘‘Yarın sana erkenden uğrarım.’’ demişti.       --->          İç İçe Bileşik Cümle
                    Y.C./N.                                    T.C./Y.

•    İçeriye girerken duyduğum dışarıda bekle sözü beni korkuttu.       --->            İç İçe B.C.
                            Y.C./Ö.                                                      T.C./N./Y. 

 

4.    İlgi Cümlesi: Çekimlenmiş bir fiilden oluşan yan cümleciğin, temel cümleye “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir. Temel cümle çoğu zaman “ki” den önceki öğedir.
 

•    Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.       --->            İlgi Cümlesi
       T.C./Y.                          Y.C./N.

•    Ona dedim ki ondan sana fayda yok.      --->            İlgi Cümlesi
        T.C./Y.                   Y.C./N.

•    Öğrendim ki hemen hemen herkes ordaymış.         --->         İlgi Cümlesi
         T.C./Y.                        Y.C./N.

c.   Sıralı Cümle: En az iki yüklemi bulunan cümlelerdir. Sıralı cümleler birbirine virgülle bağlanır. İkiye ayrılır:
 

1.    Bağımlı Sıralı Cümleler: Herhangi bir öğesi ortak olan cümlelerdir.
 

•    Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.(Özne ortak.)
 

•    Görevliler balonları aldılar, çocuklara dağıttılar.(Özne ortak.)
 

•    Şiir kitapları çok satıyor, öykü kitapları az.(Özne ortak.)
 

•    Ben bu kitabı okumuştum, size de öneririm.(Özne ve nesne ortak)
 

2.    Bağımsız Sıralı Cümleler: Hiçbir öğesi ortak olmayan cümlelerdir.
 

•    Kitap okumayı çok severim, her gün kitap okurum.

•    Ağaçların yaprakları dökülüyor, kış yavaş yavaş geliyor.

•    O geziyordu, ben çalışıyordum.

 

Uyarı: Bazı kaynaklar ama fakat çünkü gibi bağlaçlarla birbirine bağlayan cümleleri bağlı cümle olarak kabul ederken; bazıları da sıralı cümle olarak kabul etmektedir.
•    Bu işe başlıyorum; ama bugün bitiremem.
•    Sabahı severiz; çünkü gündüzün başlangıcıdır.

dersimiz.com

Cümle ekler Cümle Çeşitleri türkçe ders notları türkçe ders notu ders notu konu özeti çalışma notları özetler ders anlatım eğitim öğretim kaynakları