Sıfatlar (Ön Adlar), ders ve çalışma notu

Sıfatlar (Ön Adlar)

Sıfatlar (Ön Adlar) :

Sıfat : Adların önüne gelerek onları çeşitli yönlerden niteleyen ya da belirten sözlerdir. Örnek :

İyi insan, üç çocuk, bulanık su, bazı kitaplar, hangi ev                 

Örneklerde de görüldüğü gibi sıfatlar, bir adın önüne gelerek onu niteleyen, belirten onları çeşitli yönlerden gösterip sınırlayan bir sözcük çeşididir. Bir sözcüğün sıfat görevi kazanabilmesi için mutlaka bir adın ya da zamirin önüne gelerek onu nitelemesi ya da belirtmesi gerekir.

Görevlerine Göre Sıfatlar :

      Niteleme Sıfatları : Bir adın önüne gelerek onu durum, renk ve biçim yönünden gösteren onu çeşitli özellikleriyle belirleyen bir sıfat çeşididir. Örnek :

      mavi gömlek, siyah pantolon, gri bulutlar          (renk)

      çalışkan öğrenci, yaşlı adam, solgun yüzler      (durum)

      uzun boy, dar giysi, geniş salon                      (biçim)

      Belirtme Sıfatları : Adların önüne gelerek onları işaret, belgisizlik, soru ve sayı yönünden gösterip belirten bir sıfat çeşididir. Belirtme sıfatları, adları belirtmedeki farklılıklarına göre kendi içinde dört ana gruba ayrılarak incelenir :

      İşaret Sıfatları : Adları işaret yoluyla gösterip belirten bir sıfat çeşididir. Örnek :  bu ev, şu sokak, o yıllar, öteki kapı, diğer elbise, beriki adam

      İşaret Sıfatlarının Özellikleri :

ü       İşaret sözcükleri, bir adın önüne gelerek onları işaret yoluyla gösterirse, işaret sıfatı; bir adın yerini tutacak biçimde kullanılırsa, işaret zamiri olur. Örnek :  

O kitabı ben de okudum.

İşaret Sıfatı

Onu, ben de okudum.

İşaret Zamiri

ü       "İşte" sözcüğü doğrudan işaret sıfatı olarak kullanılabileceği gibi bir işaret sıfatının başına gelerek onun anlamını pekiştirebilir. Örnek :          İşte Halep, işte arşın.    İşaret sıfatı.

İşte bu adam.                     İşaret  sıfatının anlamını pekiştirir.

      Belgisiz Sıfatlar : Bir adın önüne gelerek onu sayı, ölçü, miktar ve özne yönünden tam ve kesin olarak değil de aşağı yukarı, belli belirsiz bir biçimde gösteren sıfat çeşididir. Örnek :   Birkaç soruma cevap veremedi.

                                         Birçok sorunum var, hangisini çözeceksin?

                                         Kimi insan, artık böyle düşünmüyor.

                                         Bütün çocuklar güzeldir.

                                         Fazla mal göz çıkarmaz.

                                         Öğretmen, her insana güvenilmeyeceğini söyledi.

      Belgisiz Sıfatların Özellikleri :

ü       "Her, birkaç, hiçbir, herhangi, bir, biraz" gibi belgisiz sözcüklerinden sonra gelen adlar çoğul eki almadan kullanılır. Örnek :  Her insan böyle düşünmez.

                                                                      Birkaç kitap okumakla adam olunmaz.

ü       "Bütün, kimi, bazı" belgisiz sözcüklerinden sonra gelen adlar tekil de çoğul da kullanılabilir. Örnek :    Bütün ağaçlar çiçek açtı.

                                               Kimi kitaplar işe yaramaz.

                                               Bazı çocuk ders çalışmayı sevmez.

ü       "Bir" sözcüğü, bir adın önüne gelerek ona "herhangi bir" sözcüğünün anlamını katarsa "bir" sözcüğü belgisiz sıfattır; "tek" anlamını katarsa, sayı sıfatı olur. Örnek:            Bir bayram onu ziyaret edelim.         Belgisiz sıfat

Testte yalnızca bir soruyu çözememiş.   Sayı sıfatı

Soru Sıfatları : Bir adın önüne gelerek onu soru yoluyla gösterip belirten, bir sıfat çeşididir. Soru sıfatları, adların   özelliklerini, sayısını, yeriyle ilgili açıklamaları soru yoluyla  gösteren bir sıfat çeşididir. Örnek :  Nasıl bir ev istiyormuş?

                                                                            Soru Sıfatı

                                                                                   Sınıfta kaç öğrenci vardı?

                                                                                        Soru Sıfatı

                                Oraya hangi yoldan gidilir.            

                                  Soru Sıfatı

                              Asansör kaçıncı kata çıktı?

                                         Soru Sıfatı

                              Babası ne yapıyormuş?     

                                   Soru Sıfatı

                        Soru Sıfatlarının Özellikleri :

ü       Soru sözcükleri, bir adın önüne gelerek, onu soru yoluyla belirtirse soru sıfatı; bir adın yerini tutacak şekilde kullanılırsa soru zamiri; bir eylemin önüne gelip, onun anlamını pekiştirip sınırlarsa soru zarfı olur. Örnek :  

Çocuk ne işle uğraşıyor.                 Soru sıfatı

Çarşıdan sana ne alayım?               Soru zamiri

Buralarda ne dolaşıp duruyorsun.     Soru zarfı.

ü       Soru sıfatları, her zaman cümleye soru anlamı vermez. Örnek :

Hangi okula gidiyormuş?                 Soru anlamı verir.

Hangi okula gittiğini bilmiyorum.       Soru anlamı vermez.

Sayı Sıfatları : Sayı adlarıyla sayı adlarından "-inci, -ar(-er), -ız(-iz)" ekleriyle türemiş sözcükler bir adın önüne gelerek, o adı, sayı yönünden gösterip belirtirse, sayı sıfatı olur. Ayrıca, "ilk" ve "son" sözcükleri sıralama bildirdiği için adların önünde yer almaları halinde sayı sıfatı olur. Sayı sözcükleri, aslında bir addır. Bunlar, bir adın önüne gelerek kullanılırsa, sıfat olma özelliği kazanır. Örnek : İki, bir doğal sayıdır.

                                                                                                              Ad

                                                                                                      İki kişi yolda önünü kesmiş.                                                                                                                                      Sıfat  Ad

            Sayı sıfatları, görevleri yönünden beşe ayrılır :

            Asıl sayı sıfatları :  Adların sayısını gösterir. Örnek : beş kalem, üç çocuk, bin lira

Sıra sayı sıfatları : Sayı sözcüklerine "-inci" eki getirilerek onlara sıra anlamının verilmesidir. Örnek :  dördüncü kat, üçüncü sokak, ikinci sınıf

Üleştirme sayı sıfatları : Sayılara "-ar, -er" ekinin getirilmesiyle onlara paylaştırma ve eşitlik anlamı veren bir sıfat çeşididir. Örnek :  ikişer elma, yüzer lira, birer elbise

Kesir sayı sıfatları : Adların kesir bildiren sayılarla gösterilmesidir. Örnek :  yüzde elli kar, üçte bir hata, yüzde on şans

Topluluk sayı sıfatları : Sayı sözcüklerine "-ız, -iz" ekinin getirilmesiyle onlara topluluk anlamı veren bir sıfat çeşididir. Örnek : ikiz çocuklar, beşiz bebekler

Yapılarına Göre Sıfatlar : Sıfatlar yapıları yönünden üçe ayrılır:

ü       Basit Sıfatlar : Kök durumunda olan sıfatlardır. Örnek :  iki sandal, eski yüzler, bu ev

ü       Türemiş Sıfatlar : Ad ya da eylem tabanlarına çeşitli yapım eklerinin getirilmesi ile oluşan sıfatlardır. Örnek :  bulanık su, bitkin yüzler, kapıdaki nöbetçi, susuz yaz

ü       Bileşik Sıfatlar :  Birden çok sözcüğün, birleşmesinden oluşan sıfatlara yapıları yönünden bileşik sıfat denir. Bileşik sıfatlar iki grupta incelenir.

Ø       Kaynaşmış Bileşik Sıfatlar :  Anlam olarak bir tek kavramı gösterdiği için biçimce bileşik yazılan sıfatlardır.  Örnek :  yalın-ayak çocuklar, boş-boğaz kadınlar

Ø       Kurallı Bileşik Sıfatlar :  Biçimsel olarak ayrı yazılmalarına karşın belli bir kurala bağlı olarak anlamca kaynaşmış olan sıfatlardır.

Kurallı bileşik sıfatlar genel olarak şu yollarla yapılır :

Bir sıfat tamlamasında tamlanan durumundaki ada "-lı, -li" ekinin getirilmesiyle : Örnek :

Sıfat tamlaması                   sıfat tamlaması

Büyük kapı-lı ev                  güzel göz-lü kız

     Sıfat         Ad                      Sıfat        Ad

Sayı sıfatlarıyla kurulan sıfat tamlamalarında tamlanan durumundaki ada -      lı, -lik ekinin getirilmesiyle: Örnek :  Sıfat tamlaması                   Sıfat tamlaması

                                         On yıl-lık  bekleyiş                     iki ay-lık süre

                                             Sıfat        Ad                            Sıfat   Ad

Bir takısız ad tamlamasında, tamlayan durumundaki ada "-lı, -li" ekinin getirilmesiyle : Örnek :  Takısız ad tamlaması                   Takısız ad tamlaması

                  Mermer sütun-lu saray                          deri mont-lu çocuk

                          Sıfat             Ad                                 Sıfat         Ad

Bir sıfat tamlamasında adla sıfatın yeri değiştirilerek ada üçüncü tekil kişi iyelik eki (-i, -si) getirmesiyle : Örnek :        yıkık duvar        duvarı yıkık ev

                                         Sıfat tamlaması

                                         Kırık cam          camı kırık pencere

                                         Sıfat tamlaması

Ayrılma (-den) durum eki almış bir addan sonra kullanılan ad eylemler birleşik sıfat oluşturur. Örnek : baba-dan kalma ev

                                  Sıfat            Ad

                             Ana-dan doğma sakat

                                   Sıfat              Ad   

Sıfatlarla İlgili Özellikler :

San (Unvan) Sıfatları : İnsan adlarıyla birlikte kullanılır. İnsanların rütbe, derece ve sosyal durumlarına göre onların adlarına eklenen saygı, tanıtma sözcükleridir. Kişi adlarının başında veya sonunda ya da hem başında hem de sonunda kullanılabilirler. Örnek :     Bekir Sıtkı Bey

                Damat Ferit Paşa

                Doktor Ahmet Bey

                Profesör İsmail Hakkı

                Gazi Osman Paşa

Sıfatlarda Pekiştirme : Niteleme sıfatlarının anlamını güçlendirmek amacıyla onların pekiştirilmesidir. Niteleme sıfatları, iki şekilde pekiştirilir:

a)      Niteleme sıfatındaki ilk ünlünün sonuna "m,p,r,s" ünsüzlerinden uygun olan birinin getirilmesi yoluyla:

Örnek :  tertemiz ev, bembeyaz gömlek, upuzun boy, masmavi deniz

b)      İkileme yoluyla :

Örnek :  eğri büğrü yollar, pırıl pırıl su, irili ufaklı taşlar, sarı sarı liralar

Sıfatlarda Küçültme : Niteleme sıfatlarının sonuna "-cik, -cek, -ce, (-i)msi ve        (-i)mtrak" eklerinden uygun olan birinin getirilmesiyle onların anlamlarında ve derecelerinde bir azalma ve daralmanın meydana gelmesidir. Örnek :

büyücek ev                   büyüğe yakın

kalınca kitap                 kalın gibi

yüksekçe tepe              yükseğe yakın

acımsı biber                 acıya yakın

kızılımtrak hava            kızıla yakın

Sıfat Tamlamaları : Sıfatların, adları nitelemesi veya belirtmesiyle oluşmuş söz gruplarına sıfat tamlaması denir.                                                                                  Tamlayan        Tamlanan

                                                                                Sıfat                    Ad

      Sıfat tamlamalarında sıfat tamlayan olup önce, ad tamlanan olup sonra gelir.

      Örnek :            Tamlayan        Tamlanan

                             Engin               deniz

                             Sessiz sedasız ortam

                             İşe yaramaz      eşyalar

                             Bazı                 insanlar

                             Bu                    fikir

 

Sıfat Tamlamalarının Özellikleri :

Ø       Sıfat tamlamalarında, tamlayan ya da tamlanan birden çok kullanılabilir. Örnek :

Uzun boylu esmer çocuk

            Tamlayan        Tamlanan

      Kırmızı elbise, ayakkabı ve çanta

  Tamlayan           Tamlanan

Ø       Sıfatlar, bir ad tamlamasında tamlayan ya da tamlanan görevinde kullanılabilir.

Örnek :  Sıfat tamlaması                       Sıfat tamlaması

            Yeşil köşkün lambası                çocuğun masmavi gözleri

            Kareli yatak örtüsü

            Sıfat   Belirtisiz ad tamlaması

            Bir yaz günü                

          Sıfat Belirtisiz ad tamlaması       

Sıfatların  Adlaşması :      Bir niteleme veya sayı sıfatı, cümlede bir adın önüne gelmezse ya da çoğul, tamlama ve ad durum eklerinden biriyle çekimlenmiş olarak kullanılırsa, tür yönünden adlaşır. Bunlara adlaşmış sıfat denir. Örnek :

Yaşlı adam ayağa kalktı.

Sıfat   Ad

Yaşlı ayağa kalktı.

Adlaşmış sıfat.

Umutsuz insanlar başarılı olamaz.

   Sıfat        Ad

Umutsuzlar, başarılı olamaz.

Adlaşmış Sıfat

Editör 3

Sıfat nedir Niteleme Sıfatları İşaret Sıfatları Belgisiz Sıfatlar Soru Sıfatları Sayı Sıfatları Belirtme Sıfatları Yapılarına Göre Sıfatlar Basit Sıfatlar Bileşik Türemiş Sıfatlar ders notu konu özeti çalışma notları özetler ders anlatım eğitim öğretim kaynakları