(1901 Selânik-1963 Moskova), şair. Soyadı Ran'dır. İlköğrenimini Göztepe Taşmektep, Galatasaray Lisesi ilk bölümü, Nişantaşı Numune Mektebi'nde tamamladı. Beş yıl okuduğu Bahriye Mektebi'nden sağlık nedeniyle ayrılmak zorunda kaldı. Millî Mücadele'ye katılma amacıyla Anadolu'ya geçti (Ocak 1921). Bolu Lisesi'nde kısa süre öğretmenlik yaptı (1921). Bir süre Batum'da kaldıktan sonra Rusya'ya giderek Moskova Doğu Üniversitesi'nde (Kutv) ekonomi ve toplumbilim okudu (1922-1924). Yurda döndü.
Aydınlık dergisinde çıkan şiirlerinden ötürü "gıyaben" mahkûmiyet kararı verildiğini öğrenince yeniden Sovyetler Birliği'ne gitti. Af yasasının çıkması üzerine döndüğünde bir süre Hopa cezaevinde tutuklu kaldı (1928). İstanbul'a yerleşerek çeşitli gazete ve dergilerde, film stüdyolarında çalıştı. İlk oyunlarını, şiir kitaplarını yayımladı (1928-1932). Bir süre tutuklandıktan sonra Cumhuriyet'in 10. Yıldönümü'nde serbest bırakıldı.
Akşam, Son Posta, Tan gazetelerinde fıkra yazarlığı (Orhan Selim takma adıyla), başyazarlık yaptı. Yaşamını, oyun, roman, şiir, fıkra türündeki çalışmalarıyla sürdürdü (1933-1938). 29 Mart 1938'de Harp Okulu Komutanlık Askerî Mahkemesi kararıyla Askerî Ceza Kanunu'nun 94. maddesi gereğince 15 yıl Donanma Komutanlığı Askerî Mahkemesi'nin 29 Ağustos 1938 günlü kararıyla 30 yıl hapse mahkûm edildi. T.C. Kanunu'nun 77 ve 68. maddeleri uyarınca cezası 28 yıl 4 aya indirildi. Temmuz 1950'de çıkarılan af yasası kapsamına alınması için adına dergi çıkarıldı. Çeşitli anlayıştaki düşün, sanat, bilim adamları, hukukçular sorumlu makamlara başvurdular. Geri kalan cezası affedilerek tahliye edildi. Bir süre sonra Türkiye'den ayrıldı. Ölümüne değin Sofya, Varşova ve Moskova'da yaşadı.
Hece ölçüsüyle yazdığı ilk şiirleri Celal Sahir'in (Erozan) yayımladığı Birinci Kitap, İkinci Kitap (1919-1920) dergilerinde çıktı. Daha sonra Aydınlık, Resimli Ay, Hareket, Resimli Herşey, Her Ay vb. (1924-1937) dergilerinde yazdı. Cezaevinde bulunduğu yıllar şiirleri İbrahim Sabri, Mazhar Lütfi takma adlarıyla ya da imzasız olarak, Yeni Edebiyat, Ses, Yürüyüş, Gün, Yığın, Baştan, Barış, Nâzım Hikmet dergilerinde (1940-1950) yayımlandı. "Kuvayı Milliye Destanı" Havadis gazetesinde tefrika edildi (İzmir, 1946).
İlk yenilikçi girişimlerini birleştiren kitapları dönemin edebiyat çevrelerinde geniş yankı uyandırdı. Ahmet Haşim, Peyami Safa, Refik Ahmet (Sevengil), Şevket Süreyya, Yakup Kadri (Karaosmanoğlu), Nurullah Ata (Ataç) vd. ünlü yazarlar şiirimizde yarattığı ses, biçim ve içerik özelliklerini övgüyle karşıladılar. Bu özellikleriyle kendisinden sonra gelen kuşakların şiiri üzerinde büyük etkisi oldu.
Şiir Kitapları: "Jokond ile Si-Ya-U" (1929), "835 Satır" (1929), "Varan 3" (1930), "1+1=1" (Nail V. ile birlikte, 1930), "Sesini Kaybeden Şehir" (1931), "Benerci Kendini Niçin Öldürdü" (1932), "Gece Gelen Telgraf" (1932), "Taranta Babu'ya Mektuplar" (1935), "Simavna Kadısı Oğlu Şeyh Bedrettin Destanı" (1936).
Ölümünden sonra bu kitapların çeşitli yayınevlerince yeni basımları yapıldı. 30 Eylül 1988'de kardeşi Samiye Yaltırım, Nâzım'ın vatandaşlık haklarının geri verilmesi ve mezarının Türkiye'ye getirilmesi için daha önce hakkında verilmiş kararların iptali istemiyle Danıştay'a başvurdu.
Ölümünden sonra Türkiye'de ilk kez basılan kitapları: "Kurtuluş Savaşı Destanı" (Yön dergisi tarafından 1965, Cevdet Kudret tarafından "Kuvayı Milliye" adıyla 2. basım 1968), "Memleketimden İnsan Manzaraları" (baskıya hazırlayan Memet Fuat, 5 cilt, 1966-1967), "Saat 21-22 Şiirleri" (basıma hazırlayan, Memet Fuat, 1965), "Rubailer" (basıma hazırlayan Memet Fuat, 1966), "Dört Hapishaneden" (basıma hazırlayan, Memet Fuat, 1966), "Yeni Şiirler" (basıma hazırlayan, Dost Yayınevi; 1966), "Son Şiirleri" (basıma hazırlayan, Habora Kitabevi, 1970), "Tüm Eserleri" (basıma hazırlayan, Asım Bezirci, 1980'de sekiz kitap), "Nâzım Hikmet ve Seçme Şiirleri" (Asım Bezirci, 1975).
Oyunları: "Kafatası" (1932,1966), "Bir Ölü Evi yahut Merhumun Hanesi" (1932, "Ocak Başında" oyunu ile yeni basımı 1966), "Unutulan Adam" (1935, 1966).
Ölümünden sonra yayınlananlar: "Sabahat" (1965), "İnek" (1965), "Ocak Başında-Yolcu" (1966), "Yusuf ile Menofis" (1967).
Öteki kitapları: "Kan Konuşmaz" (roman, 1965), "İt Ürür, Kervan Yürür" (fıkralar, 2. basım, 1965), "Yaşamak Güzel Şey Be Kardeşim" (roman, 1967), "Sevdalı Bulut" (masallar, 1968), "Kemal Tahir'e Mahpusaneden Mektuplar" (1968), "Oğlum, Canım Evlâdım, Memedim" (Memet Fuat'a mektuplar, 1968), "Vâ-Nû-lara Mektuplar" (1970), "Nâzım ile Piraye" (basıma hazırlayan, Memet Fuat, karısı P. Altuncu'ya mektuplar, 1976).
