(ö. 180/796) Astronomi ve astroloji âlimi. Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Bağdat'ta doğduğu, burada yetişip tahsil gördüğü kaydedilmektedir. Devrin âlimlerinden hesap, hendese ve astronomi okudu, bu alanlarda ihtisas sahibi oldu. Özellikle ayın ve yıldızların hareketlerini izleyerek ay ve günleri hesaplamanın, uzun yolculuklar sırasında gökyüzü cisimlerinin hareketlerinden faydalanmanın imkânlarını araştırdı. Bu hususta önemli başarılar elde etti. Eski Yunan ve Hint kültüründen gelen eserlere yazdığı şerh ve ta'liklerle yaptığı tercümeler yanında kendisi de eserler kaleme aldı.
Sâid el-Endelüsî, ilm-i nücûm-i tabîî sahasında ilk meşhur şahsiyetin Muhammed b. İbrâhim el-Fezârî olduğunu ve onun ardından gelen bazı âlimlerin adını kaydettikten sonra bu konuda Farslar, Yunanlılar ve başka milletlerin yöntemini izleyen muhakkik bilginlerin başında Yakub bin Tarık'ı anar ve onun Kitâbü'l-Makalât fî mevâlîdi'l-hulefâ' ve'l-mülûk adlı eserini zikreder (Tabakatü'l-ümem, s. 60). İbnü'n-Nedîm de Yakub 'un astroloji bilginlerinin önde gelenleri arasında yer aldığını belirterek Kitâbü Taktî'i kerdecâti'l-ceyb, Kitâbü Me'rtefa'a min kavsi nısfi'n-nehâr, Kitâbü'z-Zîci'l-mahlûl fi's-Sindhind li-derecetin derecetin adlı eserlerini kaydeder (el-Fihrist, s. 336). İbnü'l-Kıftî ise bu bilgiyi tekrarladıktan sonra İbnü'n-Nedîm'in Kitâbü'z-Zîc'in bölümleri olarak verdiği iki başlığı müstakil eser gibi zikreder (İhbârü'l-'ulemâ', II, 505).
Yakub bin Tarık, Abbâsî Halifesi Ebû Ca'fer el-Mansûr'un sarayına intisap ederek onun hizmetinde bulundu. Halife Mansûr, 154 (771) veya 156 (773) yılında Hindistan'dan gelen bir heyetin beraberinde Bağdat'a getirdiği astronomiye dair Siddhanta adlı Sanskritçe eseri astronomi âlimi Ebû İshak İbrâhim b. Habîb (veya Muhammed b. İbrâhim b. Habîb) el-Fezârî'den Arapça'ya tercüme etmesini istedi. Yakub bin Tarık'ın da içinde bulunduğu bir heyetin gerçekleştirdiği tercüme (Zîcü's-Sindhind, Kitâbü's-Sindhind) birkaç asır boyunca Doğu ve Batı İslâm dünyasında astronomi alanındaki çalışmalara kaynak teşkil etti. Sâid el-Endelüsî ve İbnü'l-Kıftî, Me'mûn zamanına kadar (813-833) bu çalışmanın esas alındığını, Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî'nin halife için bu eseri ihtisar edip birtakım değişiklikler yapmak ve ilâvelerde bulunmak suretiyle meşhur eserini (Zîcü's-Sind-Hind, Zîcü'l-Hârizmî) meydana getirdiğini belirtir (Tabakatü'l-ümem, s. 50; İhbârü'l-'ulemâ', II, 375). Yakub bin Tarık'ın, adı geçen heyetteki Hintli bir âlimle 161 (778) yılında tekrar görüşüp kendisinden faydalandığını söyleyen Bîrûnî de (Tahkīku mâ li'l-Hind, s. 360) Fezârî ve Yakub 'un tercümesinden sıkça nakilde bulunur ve yer yer onları eleştirir. Ancak Bîrûnî'nin özellikle Yakub bin Tarık'ın Terkîbü'l-eflâk adlı eserinden yaptığı nakiller, onun "sindhind" yönteminden farklı bilgiler içeren Brahmagupta'nın "Arkand" (ârd-harâtrika) zîcinden de yararlanıp kendi çalışmasına Fezârî'nin zîcinde bulunmayan bilgiler eklemiş olduğunu göstermektedir (Nallino, s. 166; Ömer Ferruh, s. 126). Daha sonra gelen müellifler, astronomiyi Hint kaynaklarına dayanarak ilk defa İslâm dünyasına bu iki âlimin taşıdığı konusunda ittifak etmiştir. Fakat günümüze ancak bazı eserler içinde nakiller halinde ulaşan bu çalışmaların aslında bir derlemeden ibaret olduğu, yeni gözlem ve araştırmalarla içselleştirilmediği belirtilmektedir (Morelon, I, 48). Yakub bin Tarık, Hârûnürreşîd'in hilâfeti sırasında Bağdat'ta vefat etti.
Eserleri
Yakub bin Tarık'a astronomi ve biyografi kaynaklarında çeşitli eserler nisbet edilmekle birlikte bunların hiçbirine henüz rastlanmamış, ancak bunlardan bazı alıntılar bir kısım eserler içinde günümüze ulaşmıştır.
1. Kitâbü Taktî'i kerdecâti'l-ceyb.
2. Kitâbü Me'rtefa'a min kavsi nısfi'n-nehâr.
3. Kitâbü'z-Zîci'l-mahlûl fi's-Sindhind li-derecetin derecetin.
4. Kitâbü Terkîbi'l-eflâk. Bîrûnî bu esere Tahkīku mâ li'l-Hind'de atıflarda bulunmuş (s. 118, 241, 266, 360), İbn Hibintâ da el-Muğnî fî ahkâmi'n-nücûm'unu yazarken bu kitaptan faydalanmıştır (I, 25-39).
5. Kitâbü'l-'İlel. Bîrûnî İfrâdü'l-makal fî emri'z-zılâl'de bu esere göndermeler yapmıştır (The Exhaustive on Shadows, II, 62, 101, 104, 124).
6. Kitâbü'l-Makalât. İlm-i nücûma dair olup Ebû Ma'şer el-Belhî ve Ebû Saîd es-Siczî kitaplarında bu esere atıfta bulunmuştur.
Kaynak: İslam Ansiklopedisi, cilt 43.
